اجمالا می‌توان گفت از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) و صحابه پیامبر، احادیث و بیاناتی در خصوص احکام دیه و میزان و نوع آن و احیاناً وضعیت زن و مرد و مسلمان و غیر مسلمان نقل شده است. قدر مسلمی که شاید بتوان گفت از احادیث منقوله منسوب به پیامبر اکرم (ص) استفاده می‌شود، تعیین مقدار دیه نفس به یک‌صد شتر است که به عنوان حکم امضایی؛ یعنی تأیید رویه عرفی که قبل از اسلام وجود داشته و پیامبر (ص) آن را معقول و متناسب دیده، برآن صحّه گذاشته است.

در برخی از نقل‌ها آمده است که پیامبر با تعیین و یا تثبیت یک‌صد شتر به عنوان میزان دیه، جهت تسهیل در پرداخت دیه، پرداخت اعیان و اجناس دیگری را که در عرف زمان خودش رایج بوده و تقریباً از لحاظ ارزش با یک‌صد شتر هم‌خوانی داشته نیز تجویز کرده است. به عنوان نمونه، سه مورد از روایات منقوله از پیامبر (ص) از طریق شیعه و اهل سنت نقل می‌شود:

«شیخ حرّ عاملی» در کتاب «وسائل الشیعـه» از منابع خود، روایتی را در مورد وصایایی که پیامبر اکرم (ص) به علی (ع) نموده نقل کرده که از جمله فرمود: «یا علی! عبدالمطلب در جاهلیت، پنج سنّت و رویه برقرار کرد که خداوند آنها را در اسلام پذیرفت و اجرا کرد. از جمله فرمود: در مورد دیه قتل، میزان آن را یک‌صد شتر قرار داد که خداوند در اسلام هم همان را برای اجرا پذیرفت (البته لابد منظور این است که پیامبر به حکم خدا و با الهام از دستورات الهی به شخص ایشان، این مبنا را برای اجرا در اسلام پذیرفته است؛ وگرنه در قرآن که به طور رسمی چنین چیزی تعیین نشده است) (حرّ عاملی، 1389 ق، ج 19، ص125).[1]

روایت معروفی است که از طریق اهل سنت نقل شده و چون در ضمن نامه مأموریتی که پیامبر برای شخصی بنام «عمروبن حزم» ظاهراً در مأموریتش به «یمن» مرقوم فرمودند آمده، به نامه عمروبن حزم یا روایت عمروبن حزم معروف است.

در آن نامه مأموریت که احکام و مقررات مختلف شرعی برای ابلاغ به مردم ذکر شده از جمله آمده است: دیه قتل نفس، یک‌صد شتر است: «و إنّ فی النّفس الدیة، مأة من الإبل...». (ابن قدامه، 1969 م، ج 7، ص 797؛ مالک ابن انس، 1413 ق، ج 2، ص 849).

به نقل «سنن ابن ماجه»، پیامبر اکرم (ص) در ضمن خطبه‌ای که روز فتح مکه برای مردم ایراد کرد، از جمله فرمود: «بدانید کسی که از روی خطا کشته شده یک‌صد شتر دیه او است». (ابن ماجه، 1409، ج 2، ص 878).[2]

روایت منقوله از طریق «عبدالرحمن بن حجّاج» که نحوه تعیین مقدار دیه به تقریر پیامبر (ص) و نیز حضرت علی (ع) منسوب می‌شود و به نوعی مورد تأیید امام صادق (ع) نیز واقع شده و قابل توجه است، روایت بدین شرح است:

«از «ابن ابی‌لیلی» شنیدم که می‌گفت میزان دیه در دوران جاهلیت یک‌صد شتر بوده است، پیامبر (ص) آن را تثبیت کرد و بعداًً بر گاودارها مقرر کرد، دویست گاو بدهند و گوسفنددارها هزار گوسفند، دارندگان وجه نقد؛ یعنی دینار یک‌هزار دینار و دارندگان درهم، ده هزار درهم بدهند و بر اهل یمن نیز (که ظاهراً تهیه لباس خاص و شناخته‌شده‌ای در بین آنها رایج بود)، مقرر کرد دویست حله؛ یعنی دویست لباس معروف به حلّه یمانی بدهند».

«ابن حجّاج می‌گوید: روایتی را که ابن ابی‌لیلی نقل کرده بود، بر امام صادق عرضه داشتم و در مورد آن سؤال کردم، امام صادق (ع) (بدون رد و تأیید این نقل)، مطلبی شبیه و به نوعی در مقام تبیین آن فرمود: علی (ع) می‌فرمود: دیه، یک‌هزار دینار است، قیمت دینار ده درهم است و ده هزار درهم مقرر شده برای شهرنشینان (قاعدتاً به خاطر این‌که با وجه نقد سروکار دارند) و بر بادیه نشینان است که صد شتر بدهند و برای روستائیان، یک‌صد گاو یا یک‌هزار گوسفند مقرر شده است (حر عاملی، 1389 ق، ج 19، ص 142).[3]

در بیان امام صادق (ع) در این روایت از حلّه یمانی نامی برده نشده است.

از روایات منقوله از پیامبر اکرم (ص)، آنچه به طور قدر متیقّن می‌توان استنباط کرد، این است که پیامبر با توجه به عرف رایج زمان که آن را امر معقولی می‌دانستند، میزان دیه نفس را یک‌صد شتر تعیین کردند و البته قرائن حالی و مقالی نشان می‌دهد که اجناس دیگر از وجه رایج مسکوک و اعیان دیگر در دسترس مردم؛ مانند گوسفند و گاو که قیمتی در حدود ارزش یک‌صد شتر داشتند، برای پرداخت دیه نفس مجاز بوده است.

انتساب نصف‌بودن دیه زن نسبت به مرد به کلام پیامبر (ص) و حدیث منقول از ایشان، بسیار مشکل است، نقل‌هایی هم که در این زمینه از عده‌ای از اصحاب شده از باب مثال نقل شده، صحابه‌ای چون علی (ع) «عثمان عبدالله بن عمر»، «ابن مسعود»، «ابن عباس» و «زیدین ثابث» گفته‌اند: دیه زن، نصف دیه مرد است. به نظر می‌رسد، این مطلب، نظر و استنباط خود آنها بوده، نه به عنوان حدیث منقول از پیامبر اکرم (ص). آنچه به طور قدر متیقّن می‌توان به عنوان حدیث منقول از پیامبر اکرم (ص) دانست، همان تعیین مقدار دیه نفس (به طور مطلق،‌ بدون تقید به مرد و یا حتی مسلمان‌ بودن مقتول) به یک‌صد شتر است. حتی در نامه عمروبن حزم هم، اگر نقل مربوط به بیان حکم دیه صحیح باشد، آمده است: «و إنّ فی النفس الدیة، مأة من الإبل...». در قتل نفس، دیه است و آن یک‌صد شتر است.

بنابراین، نظر اقلیّتی از فقهای اهل سنت و شیعه هر چند به عنوان نظر شاذ از آنها یاد شده که به اعتبار اطلاق عبارت پیامبر اکرم، قائل به تساوی دیه زن و مرد هستند، قوی‌تر و منطقی‌تر به نظر می‌رسد. بنابراین، گفته ابن قدامه در کتاب «المغنی»[4] در مقام رد نظر این اقلیت به این استدلال که پیامبر (ص) پس از آن بیان عام و مطلق در مورد دیه، فرموده است: دیه زن نصف مرد است و عام قبلی را تخصیص داده، مبنای محکم و معتبری ندارد؛ زیرا در عموم کتاب‌های مرجع تاریخی و حدیثی که روایت عمروبن حزم را نقل کردند و ما بررسی کردیم، یا از حکم دیه، اصولاً صحبتی به میان نیامده و یا فقط به همین اطلاق اکتفا شده که «در قتل نفس، دیه است و دیه، یک‌صد شتر است».[5]

البته از طرق شیعه هم روایاتی از برخی از ائمه اطهار (ع) مخصوصاً امام صادق و امام باقر (ع) نقل شده که فرموده‌اند: «دیه زن، نصف دیه مرد است» (حر عاملی، 1389ق، ج 19، ص 151).

و در مورد غیر مسلمین از اهل کتاب نیز روایات مختلفی از تساوی دیه آنها با مسلمانان و یا هشتصد درهم‌بودن دیه آنان و احیاناً مقادیری دیگر نقل شده است، ولی با توضیحی که داده شد، به نظر می‌رسد، نظر مطمئن‌تر مستفاد از قدر متیقن بیان آیه 92 سوره نساء و احادیث منقول از پیامبر اکرم و اصل مطلق محترم‌بودن نفس انسانی، صرف نظر از جنسیت و اعتقاد مذهبی که از آیات متعددی از قرآن کریم استفاده می‌شود، این است که علی الاصول تفاوتی در میزان دیه نفس مرد و زن و مسلمان و غیر مسلمان از اهل کتاب و معاهد و مستأمن که به لحاظ محارب‌نبودن خونشان محفوظ و محترم است، وجود ندارد و میزان تعیین‌شده برای دیه نیز براساس عرف معقول متداول و رایج زمان بوده و هیچ عنایتی به موضوعیت‌داشتن اعیان مذکور، در احادیث نبوده است.

این مسأله‌ای است که به‌ویژه در اوضاع و احوال زمان حاضر، اقتضا دارد فقیهان گران‌قدر زمان‌شناس و متبحر در آن، تأمل کنند و فتاوای متناسب با مقتضیات زمان و مقاصد شرع از بیان احکام و مقررات اجتماعی صادر نمایند.

-------------

[1]. «یا علی! إنّ عبدالمطلب سنّ فی الجاهلیة خمس سنن أجراها الله فی الإسلام ـ إلی أن قال: ـ و سنّ فی القتل مأة من الإبل فاجری الله ذلک فی الإسلام».

[2]. «إلا أنّ قتیل الخطاء قتیل السوط و العصا فیه مأة من الإبل».

[3]. «عن عبدالرحمن بن الحجّاج قال: سعمت ابن أبی لیلی یقول : کانت الدّیة في الجاهلیة مائة من الإبل فأقرّها رسول الله (ص) «ثمّ إنّه فرض علی أهل البقر مائتی بقرة، و فرض علی أهل الشاة ألف شاة ثنیة و علی أهل الذهب ألف دینار، و علی أهل الورق عشرة ألف درهم، و علی أهل الیمن الحلل مائتی حلّة، [قال عبدالرحمن بن الحجّاح فسألت أباعبد الله (ع) عمّا روی ابن أبی لیلی فقال:] کان علیّ (ع) یقول: «الدیة ألف دینار، و قیمة الدینار عشرة دراهم و عشرة آلاف لأهل الأمصار و علی أهل البوادی مائة من الإبل، و لأهل السواد مائتا بقرة، أو ألف شاة».

[4]. ابن قدامه پس از نقل نظر دو تن از فقهای اهل سنت، به نامه‌های «ابن علیه» و «ابی بکر اصّم» به تساوی دیه زن و مرد با توجه به اطلاقِ فرموده پیامبر (ص) بر تعیین میزان دیه به یک‌صد شتر در حدیث مندرج در نامه عمروبن حزم می‌گوید: «و هذا قول شاذّ، یخالف إجماع الصحابة و سنّة النبی (ص)، فإنّ فی کتاب عمروبن حزم: دیة المرأة علی النصف من دیة الرجل، و هی أخصّ مّما ذکروه، و هما فی کتاب واحد، فیکون ما ذکر مفسّراً لما ذکروه مخصّصاً له...» (عبدالله بن قدامه، المغنی، ج 7، ص 797).

[5]. برای ملاحظه تفصیل بیشتر در این موضوع بخصوص بررسی نامه عمروبن حزم، ر. ک: مباحثی از حقوق زن از همین نویسنده، ص 268 تا 265.