واژه ي مدارا در فرهنگ اسلامي ـ ايراني ما به عنوان واژه اي پر کاربرد در محاورات ومتون ديني واخلاقي به کار رفته است.

 نگاهي به قرآن و سنت نبوي و کلام بزرگان دين و تأکيد آنان بر تسامح و تساهل در مقابل دوستان و مروت و مردانگي و گذشت در برابر دشمنان بر توجه عميق اين مکتب الهي بر تصحيح رفتار انسان ها در زندگي دنيوي دلالت دارد.

به عنوان مثال صلح حديبيه را مي توان به عنوان حماسه ي نرمش و مدارا در مقابل مخالفان ناميد که با وجود اعتراض نزديک ترين ياران پيامبر(ص) اما حضرت با بردباري خاص خودشان نه تنها جنگي با دشمن نکردند بلکه بزرگ ترين پيروزي را نصيب مسلمانان نمودند. به کارگيري واژه ي حلم در قرآن و سنت و متصف نمودن خداوند متعال به حلم و بردباري دليلي بر اهميت اين صفت است. در سوره هاي ذيل از حلم و حليم نام برده شده: «بقره/225/235/263، آل عمران /155، نساء/12، مائده/101، توبه /114، هود /75، حج/59، صافات /101، تغابن /17، هود /75 و87، اسراء/44.» هم رديف کردن کلمه ي حليم با غني، رشيد، أوّاه، غفور بر ضرورت وجود اين اوصاف در کنار صفت بردبار بودن است و همين طور حلم به معناي عقل هم به کار رفته است که نشان دهنده ي اين مطلب است که بردباري و تعقل لازم و ملزوم همديگرند وبردباري مخالف احساسات و عواطف بي پشتوانه ي عقل و درايت صحيح است و حتي در احاديث نبوي کسي که به دروغ خود را بردبار نشان دهد مستوجب عذاب شمرده مي شود «ومن تحلم کاذبا عذب و کلف أن يعقد بين شعيرتين و ليس بعاقد » (الآداب،بيهقي،ص280) بنابراين صفت بردباري که مي تواند معاني تساهل و تسامح و رواداري را در زيرمجموعه ي خويش گرد آورد به عنوان يک ضرورت در زندگي جوامع امروزي محسوب مي شود و اين مدارا نه براي دوستان بلکه بايد در مقابل مخالفان هم اعمال شود، رفتاري که پيامبر(ص) با دشمنان و مخالفان در فتح مکه داشت مي تواند در همه ي زمان ها نه تنها براي مسلمانان بلکه براي هر انسان ديگري الگو باشد که در ردّ طرفداران انتقام مي فرمايد: «اليوم يوم المرحمه» که اين نشان هنده ي مداراي انسان مدارانه ي حضرت در ساختن جامعه ي الگو واسوه است. زيرا پيامبري که بر آئين توحيدي و سهل و آسان مبعوث شده فرموده است :« إنّ هذا الدين متين فأوغلوا فيه برفق ولاتکرهوا عبادة الله إلي عباده» يعني اين دين، دين استواري است، با نرمي و رفق در آن حرکت کنيد و يا در فرستادن ياران خود براي تبليغ مي فرمود :«يسيروا ولا تعسروا و بشروا ولا تنفروا» (بخاري،کتاب العلم،حديث 69). و نيز خداوند فرموده است: رحمت خداوند است که در مقابل مردم نرمخو هستي (آل عمران /159) مدارا موجب فرصت به افراد براي بيان عقائد و ديدگاه هاي خود و دوري از نفاق وتعصب و ريا در جامعه مي گردد، مدارا در مقابل سخت گيري و تنگ نظري است، اگر مدارا در جامعه اي برداشته شود از هم گسيختگي و اختلاف و رويارويي جاي آن را مي گيرد. اين آيه اي که به آن اشاره شد مدار مدارا و رواداري در جامعه و اجتناب از هر نوع شدت و غلظت در جامعه و برخورد با افراد است که يک نوع تحمل وتسامح است. مدارا موجب گذشت و اغماض در جامعه شده و برخورد انساني و مهربانانه را جايگزين مجازات و رفتار خشن مي نمايد. پيامبر(ص) فرموده است:«إدرؤاالحدود مااستطعتم فإن کان له مخرج فخلوا سبيله فإن الإمام لإن يخطي خير من أن يخطي في العقوبة»(التاج الجامع للاصول،ج3ص34) تا مي توانيد کيفرهاي شرعي را از مسلمانان دفع کنيد واگر گريزگاهي براي متهم وجود داشته باشد رهايش سازيد زيرا اگر امام مسلمانان در کار عفو خطا کند بهتر از آن است که در مجازات خطا کند. بنابراين مدارا يکي از ويژگي هاي جامعه ي اسلامي است که مي تواند فاصله ي مردم و حاکميت را با نگرشي مدارا محور کم کند و از تحميل بارهاي گران بر دوش مردم جلوگيري کند همان مطلبي که در دعاهاي قرآني هم به آن اشاره شده است «رَبَّنَا وَ لَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلىَ الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا»(بقره/286). مدارا در جامعه ي اسلامي تعصب هاي نژادي و مذهبي را که موجب تضعيف روابط انساني و موازين اخلاقي مي گردد کمرنگ نموده و زمينه را براي هم زيستي مسالمت آميز مبتني بر تعاون و همکاري فراهم مي نمايد و انسان را به سوي حقيقت و ماهيت اوليه ي خود که فطرت پاک انساني و آدم و خاک است مي برد و ضمن تأکيد بر مراعات کرامت انساني هرگونه نشانه هاي بر تري هاي دروغين را از چهره ي جوامع پاک مي کند و تقوا نفع رساني و مفيد بودن به حال هم نوعان را معيار برتري و بزرگواري قلمداد مي کند. مدارا هيچ گونه منافاتي با رعايت عدالت و قسط ندارد زيرا در قرآن هم در آيات متعددي امر به قسط و عدالت نسبت به مخالفان وحتي غير مسلمانان مي نمايد. (ممتحنه /8،9)

مدارا در سيره ي پيامبر و يارانش و يا اهل بيت به خوبي مجسم شده است. واژه ي «رحماء بينهم» دليلي محکم بر مهر و محبت در يک جامعه ي ديني و پيشرفته مي نمايد زيرا مدارا زينت بخش هر چيزي است: «إن الرفق لم يوضع علي شي إلا زانه». آسان گيري و دوري از خشونت از مسائل معمول به در رهنمودهاي ديني بوده است و پيامبر اسلام(ص) در توصيف اسلام فرموده است :«إن هذا الدين يسر»(بخاري،ج1ص23) و نيز در باره ي ماهيت دين و تکليف مي فرمايد: «إنما بعثتم ميسرين ولم تبعثوا معسرين:»(بخاري،ج1ص89) جا دارد که امروز عالمان ورهبران ديني ما با تأسي از پيامبر و إئمه ي اهل بيت و با توجه به وضعيت ناگوار مسلمين و انتقادات و ايرادهاي مخالفان، بر مدارا و مهرباني و تسامح ديني تأکيد کنند وچهره رحماني دين را در عصر حاضر بهتر بنمايانند.

------------------------------------
پانوشت ها:
1- مدارا با مخالفان،غلامرضا نوعي، انتشارات کتاب مبين،رشت،1379.
2- تسامح وشدت عمل در اسلام،مصطفي حسيني طباطبائي،نشريه ي بنياد دائرة المعارف اسلامي،سال هفتم،1371.
3- الإعتدال في التدين،دکتر محمد الزحيلي،نشر اليمامه،دمشق،چ سوم 1992م.