اخلاق كريمانه در حكمت ديني (مكارم الاخلاق) (بخش13) (محمد تقي خلجي)

اصالت و اهمّيت عمل

عمل در فرهنگ واژگاني ما به معناي کار است، امّا هر کاري که از روي آگاهي و انديشه انجام گيرد. بر خلاف «فِعل» که به هر کار و کُنشي گفته مي‏شود: خواه از روي آگاهي و انديشه انجام گيرد، خواه بدون آگاهي و انديشه.

آدمي اگر بخواهد نيروهايش رشد کند و استعدادهاي او در ظرف وجودش شکوفا شود، و به خواسته خود در خارج دست يابد، ناگزير بايد به عمل روي آورد، يعني از ساحتِ فکر عبور کند و به ساحتِ اقدام و عمل گام نهد. روشن است که خير و فضيلت، با تصّور ذهني و انديشيدن درباره آنها و به سودمندي آنها، حاصل نمي‏شود؛ زيرا که تصّور و ادراکِ خير تنها يکي از عوامل تحقق يافتن آن است، و عامل اساسي چيزي جز کار کردن و کوشيدن براي رسيدنِ به آن نيست و اين حقيقتي است که در آموزه هاي ديني ما ـ قرآن و احاديث ـ فراوان بدان تأکيد شده است، تا آنجا که آدميان را، حتّا در زندگي پس از مرگ، در گروِ اعمال شان دانسته است: «وَ اَن لَيسَ لِلانسانِ اِلّا ما سَعَي، و اَنَّ سَعيَهُ سَوفَ يُرَي. ثُمَّ يُجزاهُ الجَزاءُ الاوفَي»؛(1) آدمي را چيزي جز آن چه [براي آن] کوشيده است نخواهد بود. و به زودي بهره کوشش وي [در اين جهان] ديده خواهد شد. سپس پاداشي هر چه تمام تر [در آن جهان] به او خواهند داد. امام رضا (ع) فرمود: «لا يُنالُ ما عِنداللهِ اِلاّ بالعملِ»؛(2) به آن چه در نزد خداوند است جز با عمل نمي توان دست يافت. شخصيت آدمي در پرتو اعمال او فراهم مي آيد و تنها وسيله‏اي که براي دست يافتن به هر چيزي که خواستار رسيدن به آن است و مي تواند به آن برسد، کار و کوشش و عمل است؛ يعني مقياس در اندازه گيري ارزش انسان و کرامت او همانا عمل است، و هر امتياز و فضيلتي وابسته به عمل است. از همين روست که امير مؤمنان علي (ع) در توصيف مؤمن فرمود: المُؤمنُ بعملهِ؛(3) مؤمن به عمل خود مؤمن است [نه به گفتار و شعار و ادّعا و اظهار].

در جاي ديگر فرمود: «بادروُا آجالکم باعمالِکم، فانّکم مرتهنونَ بما اسلفتُم، و مدينون بما قدّمتم»؛(4) با عمل هاي خويش بر اجل هاتان پيشي گيريد؛ چرا که شما، همه، گروگان پيشاپيش فرستاده هاي خويش-ايد و پاداش و کيفرتان هم سنگ اعمالي است که انجام داده ايد.(5)

2- امام کاظم (ع) فرمود: «يا هشام اِنّ کلَّ النّاس يبصر النجوم و لکن لا يهتدي بها الاّ من يعرف مجاريها و منازلها. و کذلک انتم تدرسون الحکمة و لکن لا يهتدي بها منکم الاّ من عمل بها»؛(7) اي هشام، به راستي، همه مردم ستارگان را مي بينند ولي جز کسي که گذرگاه ها و منازل آنها را بداند بدان ها ره نيابد و مسير خود را تشخيص ندهد، هم چنين شما حکمت را به درس مي‏خوانيد، ولي جز کسي از شما که آن را به کار بندد بدان ره نيابد.

عمل و کار نيک

مقصود عمل «بيش تر» نيست؛ بلکه عمل «بهتر» و درست تر است. و درستي کار بستگي به ترس از خدا دارد و داشتن قصد و نيّت صحيح ... سپس فرمود: عمل را تا به پايان خالص نگاه داشتن سخت تر از خود عمل است، و عمل خالص آن است که نخواهي کسي جز خداي بزرگ تو را براي آن ستايش کند و نيّت برتر از عمل است. بدانيد که نيّت همان عمل است. سپس اين آيه را خواند: «قل کُلٌّ يَعمَلُ عَلَي شاکِلَتِهِ»(11) بگوي: هر کسي بر طينت خود مي تند».(12)

به همين دليل، امام سجاد (ع) در اين نيايش، آن چه با خداوند در ميان نهاده و فروتنانه از بارگاه ربوي طلب کرده است، توفيق انجام عمل با کيفيت است؛ يعني آن چه دغدغه ي خاطر آن امام همام بلند همت است اين است که به دنبال ايمان، يقين و نيتّش، که کامل ترين، برترين و نيکو ترين است، سرانجام کارهايش نيز بهترين باشد: «و بعملي الي احسن الاعمالِ» کارهايي که تحسين خداوند پاداش آنهاست. در نيايش ديگر، به پيش گاه خداوند چنين عرض مسئلت کرد: «... و ايدني بتوفيقک و تسديدکَ، و اعنّي علي صالح النّیةّ، و مرضّي القول، و مستحسن العمل؛(13) بار خدايا ... و مرا با توفيق دادن و استوار داشتن، پشتيباني کن، و مرا بر داشتن نيّت شايسته و گفتار پسنديده و کار در خور تحسين ياري کن.

آري، در آموزه‏هاي اسلامي جوهر کار و عمل، کيفيت و چگونگي آن است نه کميت و مقدار آن؛ چرا که بسا اندک که بالنده تر از بسيار است و گاه چيز اندک مي بالد و بسيار مي‏شود، و چيز بسيار مضمحل و تباه مي گردد و از ميان مي رود؛ «قد يَنمِي القليلُ فيکثُر، و يَضمحلّ الکثيرُ فيذهب»(14)

بار خدايا! بر محمد و دودمانش درود بفرست، و ايمان مان را به کامل ترين مرتبه ي آن برسان، و يقين مان را برترين يقين قرار ده، و نيت مان را به نيکوترين نيت ها منتهي کن، و کارهاي مان را تا عالي ترين درجه ي آن برسان!