کلَیات حقوق بشر در قرآن و سنَت نبوی (صلّی الله علیه وآله)

اثری از آیت الله سیّد ابوالفضل موسوی مجتهد زنجانی ( قدّس سرّه)

برگرفته از کتاب « یادگاری ماندگار »

کرامت وشرف انسانی به موجب آیه کریمه (وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ) [1] در ظرف آفریدگار جهان مستحیل شده و شامل همهاعضای خانوادهبزرگ بشری است و اعتراف به آن و به حقوق انسانی زیر بنای آزادی ها و عدالت و صلح جهانی و همزیستی مسالمت آمیز است . متأسفانه در طول تاریخ جز در فترت های کوتاه مدَت ( یعنی دوران رهبری و حکومت پیامبران و پیشوایان الهی ) این حقیقت در جامعه های بشر به بوتهفراموشی سپرده شده است و مورد بی اعتنایی قرار گرفته و همچنان ادامه دارد.

هم اکنون ما ناظر جنایت ها و خون ریزی ها و درنده خویی ها و حق کشی ها هستیم که بشر را به رتبه وحشی ترین حیوان تنزَل داده و وجدان انسانی را آزار می دهد. ظلم و استبداد و استثمار از یک سو و ترس و گرسنگی و بینوایی و عصیان از سوی دیگر درگیر شده ، نه تنها همزیستی مسالمت آمیز را ممتنع ساخته، بلکه ادامهحیات بشر را به خطر انداخته است و به انقراض تهدید می کند و از انفجار قریب الوقوع خبر می دهد احساس خطر و نه عواطف انسانی و دلسوزی! زعمای دولت های نیرومند را به چاره جویی برانگیخته و در پایان دومین جنگ جهانی منشوری مبنی بر اعتراف به حقوق انسان ولزوم رعایت آن تنظیم نموده و رؤسای قدرت های سترگ و بیشتر کشورهای دیگر آن را تعهَد و امضاء نمودند که در بدوامر نوید امید بخشی تلقَی گردید؛ ولی بر خلاف آرزو وانتظار، پس از اندک زمانی به صورت پندنامه و توصیه در آمده و فاقد ضمانت اجرای بین المللی گردید، چنان که هم اکنون تجاوز به حقوق افراد ملَت های ضعیف در سرزمین های مختلف به حال خود باقی است و سازمان ملل با خونسردی تماشاگر آن است و تنها به صدور قطعنامه اکتفا می کند!

مع هذا این جانب به اتَفاق جمعی از دانشمندان و نویسندگان محترم نه به عنوان اعتقاد به همهمواد منشور حقوق بشر و یا اطمینان به یک عمل مؤثَر از طرف سازمان ملل، بلکه نظر به قانون منطقی جدل ( یعنی الزام طرف مناظره به آنچه که خود قبول کرده و تعهد نموده است) نامه ای مبنی بر شرح اوضاع جاری کشور و موارد نقض حقوق بشر به دبیر کل سازمان ملل نوشته و فرستادیم که شاید هنوز هم تحت بررسی است!

ولی اساسا معتقدم دفاع از حق پیش از این گونه تشبثات به عهدهخود صاحب حق است وآیین مقدَس اسلام قرن ها پیش از انقلاب فرانسه وتأسیس سازمان ملل ( که بعضی از بی خبران به غلط آنها را مبتکر و پیشگام می پندارند) حقوق بشر را با توجَه به ارزش های انسانی حتَی شامل جنین در رحم مادر که چشم به جهان نگشاده است، کلا وجزءاً معیَن کرده و ضمانت اجرای آن را با دستور اکید امر به معروف و نهی از منکر به عهدهملَت رشید مسلمان محوَل نموده است : (ُ وَلَوْلاَ دَفْعُ اللهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْض لَفَسَدَتِ الاَْرْضُ)[2] .

وچون قیام به مطالبهحقَ، فرع آگاهی از حق است ، لازم به نظر رسید تا آنجا که فرصت مراجعه به مدارک آن بود، قسمتی از کلیات حقوق بشر مستخرج از قرآن مجید و سنت حضرت خاتم الانبیاء وائمَههدی – صلوات الله وسلامه علیهم – را در طی بیست و سه مادَه به اطلاع برادران ایمانی برسانم تا هر کس مایل باشد، آزادنه از آن پشتیبانی نموده و به طرفداران حقوق بشر بپیوندد، توفیق همگانی را از پیشگاه قادر متعال خواستارم .

مادَه اوَل

همه افراد بشر، عضو خانواده بزرگ انسانی و دارای احترام و حقوق متقابل هستند : (وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِير مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً)[3].

وهمه آنها از موهبت خرد و وجدان برخوردارند : (وَاللهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالاَْبْصَارَ وَالاَْفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ)[4]

(وَلاَ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ)[5].

وهمگی از یک پدر و مادر به وجود آمده اند و طبعا برادر و خواهر یگدیگرند : (يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِن نَفْس وَاحِدَة وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيراً وَنِسَاءً)[6] وامیر المؤمنین – صلوات الله علیه – فرمود: «الانسان اخ الانسان أحبًَ أم کره»[7].

مادَه دوم

اختلاف رنگ بشر ونژاد و لغت و زاد و بوم نمی تواند منشأ امتیاز و برتری گروهی بر گروه دیگر یا فردی بر فرد دیگر باشد ، و همه افراد بشر به یکسان از حقوق انسانی بهره مند هستند .

﴿ يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِن ذَكَر وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللهِ أَتْقَاكُمْ([8].

«کُلَُکم لادم وآدم من تراب، لیس لعربی علی عجمی ولا لعجمی علی عربی ولا لاحمر علی اسود ولا لاسود علی احمر فضل إلا بالتقوی »[9].

«الناس سواسیة {سواءً خ} کَأسنان المٌشط»[10].

و خدا بشُر را بر دو نوع آزاد و برده نیافریده است و همه آنان آزاد به وجود آمده اند ، « لا تَکُن عَبدَ غَیرِکَ و قد جَعَلَکَ اللهُ حُرَّاً»[11].

مادَه سوم

همه افراد بشر در برابر قانون مساوی بوده و قانون بدون تبعیض باید درباره همه، اعم از خویشاوند و بیگانه و توانگر و تهدیست و دشمن اجرا بشود.

﴿ يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوْ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى ﴾[12]. ﴿وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى‌أَلَّا تَعْدِلُوا﴾[13].

«إِنَّمَا أَهْلَكَ الَّذِينَ قَبْلَكُمْ أَنَّهُمْ كَانُوا إِذَا سَرَقَ فِيهِمْ الشَّرِيفُ تَرَكُوهُ وَإِذَا سَرَقَ فِيهِمْ الضَّعِيفُ أَقَامُوا عَلَيْهِ الْحَدَّ »[14].

«علیکم بالعدل علی الصدیق والعدوَ»[15].

«لاتبغُوا علی أهل القبلة ولا تظلمُوا أهل الذمة»[16].

ماده چهارم

همه افراد بشر حق دارند از نعمت حیات برخوردار باشند، و این حق برای همه تضمین شده است :

﴿وَلاَ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ﴾[17]

﴿ مَن قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْس أَوْ فَسَاد فِي الاَْرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً﴾[18].

وهمچنین از حق امنیت همگی بهره مند هستند و هیچ کس را نمی رسد از کسی دیگر سلب امنیت بکند و سخت ترین کیفر درباره او مقرر شده است:

﴿ إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الاَْرْضِ فَسَاداً أَن يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِنْ خِلاَف أَوْ يُنفَوْا مِنَ الاَْرْضِ﴾[19].

و نیز همه افرا د از حق آزادی برخوردارند و نمی توان کسی را به بردگی گرفت یا به تجارت برده فروشی پرداخت .

﴿فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُّ رَقَبَة أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْم ذِي مَسْغَبَة﴾[20].

«شرَ الناس من یبیع الناس »[21].

ماده پنجم

هیچ یک از افراد بشر را در مورد اخذ اعتراف یا به هر منظور دیگر نمی توان آزار و شکنجه روحی یا بدنی داد، یا درباره اش و حشیانه و توهین آمیز رفتار کرده و به شرف و آبرویش لطمه وارد ساخت:

«إن الله یعذب الذین یعذبون الناس فی الدنیا »[22].

« ظهر المسلم حمی إلا بحقه »[23].

«من آذی ذمیا فانا خصمه »[24].

ماده ششم

همه افراد بشر حق دارد برای احقاق حق خود یا دفاع و رفع تجاوز دیگران به دادگاه صالح مراجعه و داد خواهی بنمایند و یاری طلبند و به قانون عدل دادرسی بشوند:

﴿ وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِكَ مَا عَلَيْهِم مِن سَبِيل إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَيَبْغُونَ فِي الاَْرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ ﴾[25].

ماده هفتم

هیچ کس را نمی توان خود سرانه بازداشت یا زندانی یا تبعید نمود :

﴿وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلوا بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِيناً﴾[26].

مادَه هشتم

متهم مادام که در دادگاه صالح و علنی و بی طرف با در اختیار داشتن وسیله و آزادی در دفاع از حق خود جرمش ثابت نشده، و محکوم علیه نگشته است، بری و بی گناه شناخته می شود : ﴿ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولئِكَ عِندَ اللهِ هُمُ الْكَاذبُونَ﴾[27].

و هیچ کس را بیشتر از آنچه که قانون معیَن کرده است ، نمی توان مجازات کرد :

﴿جًزاءً وفاقاً﴾[28].

«ولکنه یصنع بهم علی قدر جنایتهم »[29].

مادَه نهم

هیچ کس نباید در خصوصیات زندگی افراد و خانواده ها یشان و در مراسلات آنان فضولانه مداخله کند یا خانه و محل کار اشخاص را مورد تفتیش قرار بدهد :

﴿وَلاَ تَجَسَّسُوا﴾[30].

و نباید سرزده به خانه کسی پای بنهد:

﴿ لاَ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ﴾[31].

﴿وَإِن قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا ﴾[32].

همه افراد بشر حق دارند از این گونه تعرضات ناروا در امان باشند .

مادَه دهم

هر کس حق دارد در کشور خود هر جا که مایل باشد، اقامت گزیند و یا آزادانه به کشور دیگر مهاجرت بنماید :

﴿ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي واسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُون﴾[33].

یا در اثر فشار و سختگیری های ناروایی دستگاه حاکم به کشور دیگر پناهنده شود :

﴿قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فيهَا فَأُولئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيراً﴾[34].

« خیر البلاد ما حملک » [35].

ماده یازدهم

هر کس حق دارد آزادانه تابعیت کشور دلخواه خودش را بپذیرد :

« لیس بلد باحقّ بک من بلد » [36].

« من ضیّعة الاقرب اتیح له الابعد .» [37]

ماده دوازدهم

هر یک از مرد و زن که به سن ازدواج رسیده اند ، حق دارند با رضا و رغبت خود همسر انتخاب کرده و تشکیل خانواده بدهند و کسی دیگر نباید در امر ازدواج آنها مداخله کند :

﴿ فَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ﴾[38].

ولکن زن مسلمان نمی تواند و حق ندارد با مرد غیر مسلمان ازدواج بکند:

﴿ لاَ هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلاَ هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ ﴾[39].

هر یک از زن و شوهر در آغاز ازدواج و دوران زناشویی و به هنگام جدایی از حقوق مشروعه و متقابله بر خوردار خواهند بود:

﴿ وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ ﴾[40]

﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ ﴾[41].

﴿ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ ﴾ [42].

مادَه سیزدهم

هر یک از مردان و زنان حق تملک و استقلال تصرف دارند و می توانند از این حق چه به صورت انفرادی و چه به صورت اشتراکی استفاده بنماید :

﴿ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ ﴾[43].

شوهر حق ندارد چه در دوران ازدواج ، چه به هنگام جدایی زن را زیر فشار قرار داده و یا به حیله و نیرنگ و تهمت زدن بر وی، همه یا قسمتی از مهر یا سایر اموال زن را از او بگیرد :

﴿وَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ﴾[44]

﴿وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَاراً فَلاَ تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً﴾[45].

مادَه چهاردم

یهودی و مسیحی وزرتشتی که در کشورهای اسلامی در حمایت جامعة مسلمین به سر می برند ، از حقوق انسانی و همزیستی مسالمت آمیز به شرط مراعات شروط ذمه برخوردار خواهند بود، و در احوال شخصیه و حل و فصل اختلافات فیمابین خودشان حق مراجعه به قضات و روحانیان مذاهب خود دارند و می توانند مراسم و آداب مذهبی خودشان را به صورت انفرادی و به صورت دسته جمعی در معابدشان برگزار بنمایند:

﴿لاَ يَنْهَاكُمُ اللهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾[46].

و نباید آنها را به ترک دینشان مجبور کرد : ﴿ لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ﴾[47].

مادَه پانزدهم

نوع بشر که از مواهب فکر و بیان وقلم برخوردار است ، حق دارد همه این تجهیزات و موهبت ها را به کار برد و در امور مربوط به دین و دنیا به تفکر بپردازد:

﴿كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللهُ لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ فِي الدُّنْيَا وَالاْخِرَةِ﴾[48].

« الفِکرُ ، مِرآةَ صافیة »[49].

و حق دارد افکار خود را شفاهاً به دیگران عرضه بنماید :

﴿خَلَقَ الاِْنسَانَ عَلَّمَهُ الْبَيَانَ﴾[50].

و حق دارد اندیشه هایش را به قلم آورد :

﴿ وَرَبُّكَ الاَْكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ﴾[51].

و حق دارد آراء و افکار دیگران را هم بررسی بنماید ، و آنچه را که بهتر و سازنده تر بداند ، برگزیند:

﴿ فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولـئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللهُ وَأُولـئِكَ هُمْ أُولُوا الاَْلْبَابِ ﴾[52].

« من استقبل وجوه الاراء عرفَ مواضع الخطا.» [53]

مادَه شانزدهم

هر کس حق دارد آزادانه عضویت جمعیتی را بپذیرد یا در اجتماعات مسالمت جو شرکت بنماید ، ونمی توان کسی را به عضویت جمعیت مخصوصی مجبور نمود :

﴿قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ﴾[54].

مادَه هفدهم

هر کس حق دارد با داشتن صلاحیت و کفایت در شرایط متساوی بدون در نظر گرفتن طبقه اجتماعی وی متصدَی مشاغل کشوری بشود، و هیچ چیز جز کاردانی و امانت ، شرط ارجاع مقام و منصب نیست :

﴿ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الاَْمِينُ ﴾[55].

﴿وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ﴾[56].

« لو سلمتم الامر لاهله لسلمتم . » [57]

مادَه هجدهم

هر کس حق و وظیفه دارد کار و پیشه مشروعی برای خود انتخاب کند : « فلا تکسل فی معیشتک ، فتکون کلا علی غیرک» .[58]

و حق دارد مستقلا از ثمره کار و کوشش خودش بهره مند باشد : « و جناةَ ایدیهم لاتکون لغیر افواههم ».[59]

و اگر از طرف کار فرما به کاری گماشته شود ، حق دارد از مزد متناسب با کار و کافی برای زندگانی خود و خانواده اش برخوردار گردد و فرصت استراحت و تجدید قوا به وی داده شود ، و در بحران های بیکاری ، مورد حمایت دولت و جامعه قرار گیرد و به فقیر و ذلت نیفتد : « استعملتموهُ حتی اذا کبر و عجز منعتموهُ انفقوا علیه من بیت المال » [60]

و هیچ کس را نمی توان به کاری که مایل نیست ، مجبور کرد : « لا أری أن أجبرَ أحداً علی عمل یکرههَُ . »[61]

مادَه نوزدهم

هر کس حق دارد از معیشت متوسط و از سلامت و رفاه خود و خانواده اش از جهت غذا و مسکن و لباس وبهداشت و سایر خدمات اجتماعی برخوردادر شود و در حوادث غیر اختیاری مانند بیماری و از کارافتادگی و زیان های طبیعی مانند سیل و زلزله و غیره بالخصوص بیوه زنان و کودکان بی سر پرست مورد رعایت دولت و جامعه قرار گیرند :

﴿ وَأَنفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُم مُسْتَخْلَفِينَ ﴾[62]

و به فساد وآلودگی به کارهای غیر انسانی کشانده نشوند :

﴿ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى ﴾[63].

مادَه بیستم

چون قوای هر کشور ناشی از ملَت و توده مردم است ، هر کس حق دارد در امور و اداره کشور خود مستقیماً یا به وسیله نمایندگانی که با آزادی کامل انتخاب شده باشند ، اظهار نظر بنماید : ﴿ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴾[64] وحق دارد از کارهای خلاف مصالح عمومی و تصمیمات ناروانی زمامداران انتقاد و اعتراض بنماید : ﴿ وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضَهُمْ أَولِياءُ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر ﴾[65].

«مَنْ رَأَى مِنْكُمْ مُنْكَراً فَلْيُغَيِّرْهُ بِيَدِهِ، فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ، فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ، وَذَلِكَ أَضْعَفُ الإِيمَانِ»[66]

و هر گاه روش دستگاه حاکم به نقض قوانین اسلام و به استبداد و خودسری بیانجامد، حق عصیان تا آنجا که حاکم جائر را سر جای خود بنشاند، برای توده مردم محفوظ است:

«أفضَلُ الجِهادُ كَلِمَةُ عَدلٍ عِندَ إمامٍ جائرٍ»[67]

«وَلَوْلا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ »[68]

«وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ»[69]

«لا طاعة لمخلوق في معصية الخالق»[70]

مادّه بیست و یکم

هر کس حق دارد برای رشد کمال و شخصیت انسانی خود از تعلیم و تربیت برخوردار گردد، اعم از تعلیمات ابتدایی و متوسطه و حرفه و در شرایط متساوی و آمادگی در تعلیمات عالیه: «طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ»[71]

«أَلاَ وَ إِنَّ طَلَبَ اَلْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِ اَلْمَالِ»[72]

و نیز حق دارد از علوم و معارف ملل دیگر استفاده و اقتباس بکند: « أَعلَمُ النّاسِ مَن جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إِلى عِلمِهِ» [73]

مادّه بیست و دوم

آزادی افراد محدود است به اینکه موجب زیان و تجاوز به حق دیگران و سلب آزادی آنان نباشد:

و نیز بر خلاف مصالح عمومی عملی انجام ندهد: «لاضرر و لاضرار في الاسلام»[74]

مادّه بیست و سوم

هر کس حق دارد از تابعیت نظامی که در آن همه این حقوق مو به مو اجرا می شود، برخوردار گردد. « انّ قوما ركبوا سفينه في البحر و اقتسموا فصار كلّ واحد منهم موضعه فنقر رجل موضعه بفأس فقالوا : ما تصنع ؟ قال : هو مكاني أصنع به ما شئت فإن أخذوا علي يديه نجا و نجوا و إن لم يأخذوا علي يديه هلك و هلكوا »[75]

ماده بیست و سوم

هر کس حق دارد از تابعیت نظامی که در آن همه این حقوق موبه مو اجرا می شود برخوردار گردند. « اعتصموا بالذّمهم في أوتادهم»[76]