درآمدی بر حقوق غیر مسلمانان در جامعه اسلامی

با نگاه به سوره ممتحنه

سید ابوالفضل موسویان

چکیده

از آنجا که در جوامع اسلامی غیر مسلمانان اعم از اهل کتاب و غیر ایشان زندگی می کنند و یا کشورهای مستقلی که در کنار جوامع اسلامی هستند این بحث مطرح می شود که آیا مسلمانان به خاطر این که معتقدند اعتقادات دیگران نادرست است باید با آنان برخورد تند و خشن داشته باشند؟

و نمی توان برخوردی دوستانه داشت؟

آیا بین اهل کتاب و دیگران تفاوتی وجود دارد؟

در صورتی که نباید تند و خشن بود آیا حقوقی نیز برای آنان پیش بینی می شود یا خیر؟

به باور این نوشته در سوره ممتحنه به این سوالات پاسخ داده شده است و غیر مسلمانان را بطور کلی به دو دسته تقسیم کرده است و با آن دسته از آنان که به دشمنی با مسلمانان نمی پردازند، دستور به نیکی و رعایت عدالت و انصاف داده است. اما در اندیشه اسلامی بحث نخست به خوبی تبییین شده است و نکات ارزشمندی در نوع تعامل با آنان مطرح گردیده ولی بخش دوم یعنی رعایت عدل و انصاف با توجه به حقوق انسانی عصر جدید به خوبی تبیین نشده است و جا دارد محققان اسلامی به مسأله از منظر جدید بپردازند. در این مقال صرفا به طرح بحث اکتفا شده است و بررسی علمی آن به مقالات دیگر موکول می شود.

مقدمه

خدا شما را از نيكى كردن و عدالت‏ورزيدن با آنان كه با شما در دين نجنگيده‏اند و از سرزمينتان بيرون نرانده‏اند، باز نمى‏دارد. خدا كسانى را كه به عدالت رفتار مى‏كنند دوست دارد.

در این آیه دو شرط را برای نیکی و عدالت نسبت به آنان کافی دانسته که عبارتند از: نجنگیدن کفار و اخراج نکردن مسلمانان از دیارشان.

«بر» به معنای حسن رفتار و گرامی داشتن است و «عدالت» به معنی قرار دادن هر چیزی در جای خود و رعایت انصاف است که با آنان به گونه ای رفتار شود که مسلمانان می خواهند با ایشان رفتار شود.[8] و در منازعات بین آنان و مسلمانان، به عدالت قضاوت شود.[9] و بطور کلی حقوق آنان مراعات شود.

گرچه برخی حسن رفتار با آنان امری ممدوح دانسته اند نه واجب ولی مسلماً برخورد عادلانه با آنان امری الزامی است با توجه به این که در آخر آیه فرموده خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد و نیز به صراحت در آیات دیگر هر گونه ظلم و تجاوز را حتی نسبت به غیر مسلمانان ممنوع دانسته است

به هر حال با این که آیه در باره مشرکان است اما تعبیر «الذین لم یقاتلوکم» عام است و شامل هر غیر مسلمانی می شود. چه اهل کتاب و چه مشرکان.

بنابر این، فرمانی که در ابتدای سوره اعلام شده (لاتتخذوا عدوی و عدوکم اولیاء/دشمنان من و خودتان را دوست نگیرید) در مورد این اشخاص نیست.

برخی گفته اند این برخورد دوستانه با غیر مسلمانان تا زمانی بوده است که آیه جهاد در سوره توبه «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ»[10] نازل نشده بود و با نزول آن آیه این دستور نسخ شده است. ولی اکثر اهل تأویل این آیه را محکم و غیر منسوخ می دانند.[11]

صرف نظر از این که آیه قتال، تحقیقا دلالتی بر جهاد ابتدایی ندارد و تنها به جهاد دفاعی با کسانی که با مسلمانان می جنگند، دلالت دارد،[12] علامه طباطبایی به خصوص در مورد نسخ نشدن این آیه چنین استدلال کرده اند: این آيه [8 سوره ممتحنه] با اينكه مطلق است، اما شامل غير اهل ذمه و اهل معاهده نمى‏شود، و كفارى كه با اسلام سر جنگ دارند مشمول اين آيه نيستند، تا آيه سوره توبه ناسخ آن باشد، چون آيه مذكور تنها به كفار حربى و مشركين نظر دارد، با اين حال چطور مى‏تواند ناسخ آيه مورد بحث باشد، با اينكه هيچ مزاحمتى بين آن دو نيست.[13]

همچنین منافاتی با آیه 29 سوره فتح ندارد که می فرماید: «اشداء علی الکفار رحماء بینهم» زیرا در این آیه نمی فرماید به تندی و خشونت با آنان برخورد نمایید بلکه می فرماید حالت مؤمنان با آنان به گونه ای باشد که آنان سستی در اعتقاد را در مؤمنان مشاهده نکنند. بلکه آنان را مستحکم و جدی و غیرقابل تغییر ببینند.

بر این اساس در این آیه بر دو نکته در رابطه با غیر مسلمانان غیر معاند تأکید شده است. که عبارتند از: نیکی و عدالت. این دستورات در آیات دیگر نیز به طور مطلق و کلی بیان شده است که در اینجا به آن اشاره می کنیم:

دستور الهی بر نیکی و عدالت نسبت به دیگران

در آیاتی از قرآن به احسان و عدالت فرمان داده شده است از جمله:

الف) آیات بر و احسان

در آیات بسیاری توصیه به احسان و نیکی به دیگران شده است از جمله:

از پیامبر (ص) می خواهد که با مردم به نیکی سخن بگوید: «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً»

و با اهل کتاب جز به نیکی مجادله نکند: وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْكِتابِ إِلّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ؛ با اهل كتاب جز به صورت نيكو مجادله مكن.

و مردم را با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگار بخواند و با بهترين شيوه با آنان مجادله كند. ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ.

لذا برای همه جهانیان رحمت معرفی می شود «رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ»

و به انسانها نسبت به والدین به نیکی توصیه می فرماید: «وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً»»

و بطور کلی به عدالت و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مى­دهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مى­دارد. إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛

و جزای نیکی را جز نیکی نمی داند: هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ؛

ب) آیات عدل و انصاف

در آیات بسیاری نیز به عدالت فرمان داده شده است از جمله: بقره 282؛ نساء 3 و 58 و 129 و 135؛ مائده 8 و 106؛ انعام 152؛ نحل 76 و 90؛ شوری 15 و...

به عنوان نمونه در سوره شوری آیه 15 ماموریت پیامبر را اجرای عدالت می داند (امرت لاعدل بینکم) و در آیه 25 سوره حدید ماموریت همه انبیاء را آگاه کردن مردم برای اقامه قسط و عدل بیان می کند (لیقوم الناس بالقسط) و در آیه 8 سوره مائده به يكى از عوامل انحراف از عدالت اشاره نموده و به مسلمانان هشدار مى‏دهد كه: نبايد كينه‏ها و عداوتهاى قومى و تصفيه حسابهاى شخصى مانع از اجراى عدالت و موجب تجاوز به حقوق ديگران گردد، زيرا عدالت به تقوی نزدیکتر است. لذا می فرماید: ولایجرمنکم شنئان قوم علی الاتعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی»

در روایات نیز بر عدل و احسان نسبت به غیر مسلمانانی که معاند نیستند، تأکید شده است. از جمله:

1ـ از امیرالمؤمنین (ع) در نامه 53 نهج البلاغه خطاب به مالک نقل شده است: «و اشعر قلبک الرحمة للرعیة و المحبة لهم و اللطف لهم و لا تکونن علیهم سبعا ضاریاً تغتنم اکلهم فانهم صنفان: اما اخ لک فی الدین او نظیر لک فی الخلق»؛ قلبت را مملو از رحمت و محبت و لطف به مردم بکن و مانند حیوان درنده خویی نباش که بخواهی آنان را بدری. زيرا آنها دو دسته اند: یا برادر دینی تو هستند یا در خلق نظیر تو هستند.»

در این نامه امام با استفاده از 4 واژهِ رعایتی برای مردم تأکید ورزیده اند که سه مورد اول آن جنبه ایجابی دارد و مورد چهارم جنبه سلبی و آنها عبارتند از: لطف، محبت، رحمت و مانند حیوان درنده خو نبودن.

و افزون بر این که، واژه رعیت به معنای مردم و افراد تحت سلطه است و مقید به مسلمان و غیر مسلمان نیست، در آخر نیز با تصریح به همه افراد جامعه، (اما اخ لک فی الدین او نظیر لک فی الخلق) این نوع رفتار را شامل همه و عموم مردم ـ چه مسلمان و چه غير مسلمان ـ دانسته­اند.

2ـ معاوية بن وهب نقل می کند که زكريا بن إبراهيم مسیحی بود و مسلمان شد. در مراسم حج با امام صادق (ع) ملاقات کرد و پرسید: من نصرانی بوده و مسلمان شدم ولی پدر و مادرم مسیحی هستند و مادرم نابیناست. آیا با آنان باشم و از ظرف غذای آنان بخورم؟

امام فرمودند: ایرادی ندارد پس به مادرت توجه داشته باش و به او نیکی کن.[14]

3- در روايت آمده است كه: پيرمرد بسيار مسن از كارافتاده‌اى كه گدائى مى‌كرد بر امير المؤمنين (ع) گذر كرد، حضرت فرمود: اين كيست؟

گفتند اى امير المؤمنين اين يك مرد نصرانى است. امير المؤمنين (ع) فرمود: تا توان داشت از وى كار كشيديد و اكنون كه ناتوان شده رهايش كرده‌ايد؟

از بيت المال خرجى او را بدهيد.[15]

4ـ در صحيح بخارى به سند خود از جابر بن عبد الله آمده است كه گفت:

جنازه‌اى را مى‌بردند، پيامبر (ص) به احترام او ايستاد، ما نيز ايستاديم و گفتيم: اى رسول خدا، اين جنازه يك يهودى است، حضرت فرمود: هر وقت جنازه‌اى را ديديد از جاى خويش بلند شده و بايستيد.[16]

5- باز در همان كتاب آمده است كه: سهل بن حنيف و قيس بن سعد در قادسيه عراق نشسته بودند، جنازه‌اى را از آن طرف مى‌بردند، آن دو بلند شدند و ايستادند، به آنان گفته شد اينان از اهل زمين- يعنى اهل ذمه- هستند، آن دو گفتند: از مقابل پيامبر (ص) جنازه‌اى عبور مى‌دادند، آن حضرت از جاى برخاست، برخى به آن حضرت گفتند: اين جنازه يك نفر يهودى است، فرمود: آيا او يك انسان نيست؟

ملاحظه مى‌فرمائيد، اين منطق اسلام است كه براى يك انسان به هر مذهب و مرامى كه باشد حتى براى جنازه او- در صورتى كه تجاوز به حقوق ديگران نكرده باشد- شان و احترام ويژه قائل است.

6ـ در مجمع البیان نقل شده است: ساره كنيز و جاريه ابى عمرو بين صيفى بن هشام دو سال بعد از جنگ بدر از مكّه بمدينه خدمت پيامبر (ص) آمد. پس پيغمبر (ص) به او فرمود: آيا مسلمان آمدى؟

گفت: نه. فرمود: آيا به عنوان مهاجرت آمدى؟

گفت: نه. فرمود: پس براى‏ چه آمدى؟

گفت: شما اساس عشيره و آقاى منيد و بحقيقت كه اموال و آقايى ما رفته و سخت مستمند و نيازمند شدم، پس بر شما وارد شدم كه عطائى بمن نمائيد و مرا بپوشانيد و مركبى نيز دهيد كه سوار شوم، فرمود: پس جوانان مكّه چه شدند؟

و او زنى نوحه‏گر و خواننده بود گفت: بعد از واقعه جنگ بدر ديگر كسى بسراغ من نيامد، پس پيامبر خدا «ص» وادار كرد اولاد عبد المطّلب را تا او را پوشانيده و سوار كرده و آذوقه‏اى به او دادند.[17]

7ـ انجام برخی از امور در فقه اسلامی تبعات و آثاری دارد. مثلا ازدواج با محارم حرام و مرتکب آن مجازات می شود و فرزند حاصل از آن ولد الزنا شمرده می شود. اما هیچ مسلمانی حق ندارد فرزند غیر مسلمانان را که با ازدواج محارم به دنیا آمده، زنازاده بداند در صورتی که در دین آنان این عمل مجاز شمرده شده باشد.[18] این حکم برگرفته از روایات است و نقل شده است: َقذَفَ رَجُلٌ مَجُوسِيّاً عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)- فَقَالَ مَهْ فَقَالَ الرَّجُلُ إِنَّهُ يَنْكِحُ أُمَّهُ وَ أُخْتَهُ- فَقَالَ ذَاكَ عِنْدَهُمْ نِكَاحٌ فِي دِينِهِمْ. کسی نزد امام صادق (ع) به یک مجوسی نسبت زنا داد حضرت فرمودند: ساکت باش. آن مرد گفت آنها با مادر و خواهر خود ازدواج می کنند. حضرت فرمودند: این در دین آنان ازدواج است. و در روایتی دیگری از امام باقر (ع) از حکم آنان سوال شد، حضرت فرمودند: تَجُوزُ عَلَى أَهْلِ كُلِّ ذِي دِينٍ بِمَا يَسْتَحِلُّونَ؛ بر اهل هر دینی آنچه را روا می دانند حلال است.[19]

لذا فقها بر اساس قاعده «الزام» که برگرفته از روایت «الزموهم بما الزموا به انفسهم»[20] می باشد، تمام کارهایی که آنان انجام داده اند و مطابق قوانین خودشان بوده است را حمل به صحت می کنند.[21]

از این رو مسلمانان، غیر مسلمانان را به احکام اسلام ملتزم نکرده اند و آنان طبق مقررات خودشان رفتار می­کنند و مسلمانان نیز قوانین آنها را در مورد خودشان می­پذیرند.[22]

8ـ در سنن ابى داود، از پيامبر خدا (ص) آمده است: آگاه باشيد كسى كه بر معاهدى كه در پناه اسلام است ستم روا دارد يا از او كم بگذارد، يا كارى را از او بخواهد كه توان انجام آن را ندارد، يا بدون رضايت او چيزى را از او بگيرد، من در روز قيامت بازخواست‌كننده و مدعى او خواهم بود. (الا من ظلم معاهدا او انتقصه او كلّفه فوق طاقته او اخذ منه شيئا بغير طيب نفس فانا حجيجه يوم‌)

9- در فتوح البلدان بلاذرى از آن حضرت (ص) آمده است: كسى كه به معاهدى ستم روا دارد و چيزى را از او بخواهد كه توان انجام آن را ندارد، من طرف حساب و مدعى او خواهم بود. من ظلم معاهدا و كلفه فوق طاقته فانا حجيجه.»[23]

10ـ احترام اسلام براى افرادى كه در ذمّه اسلام هستند تا حدى است كه به آنان اجازه مى‌دهد كه با امام و پيشواى مسلمانان به مخاصمه برخيزند و او را به پاى ميز محاكمه بكشانند و براى موضوع مورد ادعاى او بينه مطالبه كنند، چنانچه اين قضيه در مورد زرۀ امير المؤمنين (ع) و مخاصمه او در عصر خلافت وى با يك مرد يهودى اتفاق افتاد و قضيه به نزد شريح قاضى كشيده شد.

11- در نامه آن حضرت (ع) كه به برخى مأموران گردآورى ماليات مى‌نويسد آمده است:

براى گرفتن خراج، لباس زمستانى و تابستانى مردم، و چهارپايى كه با آن كار مى‌كنند و بنده آنها را به فروش نرسانيد، و هرگز كسى را براى گرفتن يك درهم تازيانه نزنيد، و هرگز به اموال مردم چه اهل نماز باشند و چه معاهد، دست‌ درازى نكنيد، مگر اينكه اسب يا اسلحه‌اى را بيابيد كه عليه اهل اسلام بكار گرفته مى‌شود كه سزاوار نيست مسلمان چنين وسايلى را در دست دشمنان اسلام فرو بگذارد تا موجب شوكت آنان عليه اسلام گردد.[24]

در توضیح این مطلب ابتدا لازم است توجه فقیهان را به بخش اول آیه متذکر شویم.

الف) احسان و نیکی به غیر مسلمانان

فقیهان به خوبی، در ابواب مختلف فقه، به نیکی و احسان به غیر مسلمانان تأکید کرده اند مثلاً:

1ـ شهید اول در کتاب قواعد به نقل از بحارالانوار می گوید: نیکی به پدر و مادر متوقف بر اسلام داشتن آنان نیست به دلیل فرموده خداوند متعال که فرمود: «وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً». همانطور که روشن است فرض بر این است که آنان مشرکند. لذا جز در مورد شرک باید از دستور آنان پیروی نمود.

2ـ فقها یکی از مواردی که تیمم را جایز شمرده اند آنجایی است که حفظ آب برای رفع تشنگی خودش و دیگران و لو کافر، لازم باشد.[25] در این رابطه به روایت امام صادق (ع) نیز استناد شده است.[26]

3ـ همچنین کمک مالی به غیر مسلمانان روا شمرده شده است چه به عنوان صدقه به نیازمندان آنان و چه وقف اموال و نذر و وصیت برای آنان. البته در برخی از ابواب فقه تفاوتهایی بین آنان با مسلمانان قایل شده است که عمدتا یک دستور درون دینی برای پیروان اسلام است نه این که حقی از آنان را نادیده گرفته باشد مانند اجتناب مسلمانان از آنها در طهارت و نجاست، تولیت نبخشیدن به آنان و...

لذا در بحث وقف با این که اختلاف بین فقیهان در مورد اهل کتاب و غیر آنان همچنین بین ذمی و محارب، اقوام و خویشان و غیر آنها وجود دارد، صاحب جواهر می فرماید: از بسیاری از کلمات پیشینیان بر می آید که مطلقا وقف بر آنان جایز است بلکه مجمع البیان در این مسأله ادعای اجماع کرده است که مسلمان به هر کس خواست اعم از محارب، چه نسبت فامیلی داشته باشد یا نداشته باشد، می تواند برایشان وقف نماید.

در عین حال در آخر می فرماید: ادله مخالف را می توان به کافر حربی معطوف دانست و در مورد غیر حربی چه از اقوام باشد و چه نباشد وقف جایز است.[27]

ایشان همین نظر را در باب وصیت دارند. الا این که بین حربی و غیر حربی نیز فرقی نگذاشته اند.[28]

در همین راستا امام خمینی می فرماید: وقف بر ذمی و مرتد غیر فطری (ملی) به ویژه اگر از اقوام باشد صحیح است.[29]

ایشان دقیقا همین نظر را در مورد وصیت نیز دارند.[30]

آیت الله خوئی نیز در هر دو باب به جواز رأی داده اند.[31]

ب) رعایت عدالت

با این که در آیات بسیاری از ظلم و اجحاف نسبت به دیگران حتی دشمنان منع شده است. معمولا این مسأله عمدتا به امر قضا بسنده شده است. یکی از وظایف قاضی رعایت تساوی بین طرفین دعوی دانسته شده است در همه جهات از سلام کردن و پاسخ سلام دادن گرفته تا نشاندن آنان و نگاه به ایشان و... و بالاخره به عدالت حکم نمودن بین آنان.[32]

در حالی که در مباحث سیاسی در عصر حاضر حقوق شهروندی نیز مطرح است.

مانند: حق انتخاب سرنوشت در رأی دادن و رأی گرفتن. حق فعالیتهای اقتصادی، حق اشتغال، حق مسکن، حق آزادی بیان، آزادی عقیده و... آیا می توان با استفاده از متون اسلامی این حقوق را برای آنان استنباط نمود؟

تا چه حد؟

و آیا مرزبندی بین مسلمانان و آنان در چه اموری تعریف می شود؟

به عنوان نمونه:

پیامبر (ص) در بدو ورود به مدینه قرارداهایی را با اهل کتاب منعقد نمودند و تا آخر عمر به تعهدات آن متعهد بودند و اگر تحولی رخ داد، نه از جانب پیامبر (ص) بلکه به دلیل نقض آشکار مفاد عهدنامه از سوی قبیله هایی چون یهود بود.

در بندهای 24 تا 35 عهدنامه ضمن تصریح به نام قبیله های یهود، استقلال داخلی یکایک آنان را همانند یهود بنی عوف تضمین نمودند.[33] این پیمانها بر اساس چه حقی برای آنان بود؟

پیمانهایی که حتی بعدها مورد احترام امیرالمؤمنین (ع) نیز واقع شد.