حقوق ما انسان ها

در رساله حقوق امام سجاد علیه السلام (1)

دکتر حسین علیزاده

در آغاز

یکی از آثار جاودان و ارزشمند بر جای مانده از دوران امامت اهل بیت (ع) «رسالة الحقوق» امام چهارم، حضرت سجاد (ع) است که تاکنون به صورتهای گونه گون چاپ، ترجمه و شرح شده و درباره آن کتب و مقالات بسیاری نوشته اند و این مختصر یکی از آنهاست.

نوشتار پیش روی شما که در 2 بخش ارائه خواهد شد، شامل مطالب ذیل است: ابتدا برای روشن تر شدن زمینه و زمانه صدور، یا باصطلاح شأن صدور این حدیث طولانی و معتبر که به رساله حقوق معروف شده ، نگاهی اجمالی به زندگی و حوادث دوران زندگی و امامت امام سجاد (ع) خواهیم داشت. سپس به معرفی کوتاهی از رساله و سند آن و کلیاتی درباره آن می پردازیم و در بخش آینده مروری بر انواع حقوق مطرح شده در آن خواهیم داشت.

قابل توجه و شایان ذکر است که حقوق مطرح شده در این رساله دارای انواع و تقسیماتی است که ناظر بر انواع روابط انسان ها است:

1. روابط انسان با خدا و خودش

2. روابط انسان با خودش

3. روابط انسان با انسان های دیگر

4. روابط انسان با جهان، طبیعت و اشیای دیگر

امامت در اوج دشواری ها

امام علی بن الحسین معروف به سجاد و زین العابدین، نواده پیامبر (ص) و علی (ع) و زهرای اطهر (س) است. پدرش سالار شهیدان اباعبدالله الحسین(ع) و عمویش امام حسن (ع) سبط اکبر هر دو امام بوده اند. خود و فرزند و نوادگانش نیز همگی امامان معصوم بوده اند و امام زمان (ع) و منجی بشریت از نسل گرامی اوست. او امام عارفان و فخر اولیاست و سخن گفتن از او حقیقتاً توان و ظرفیت و معرفت والایی می خواهد اما از آنجا که به قدر تشنگی می توان از آب دریا چشید، چند نکته را باید گفت:

· آن حضرت بنا بر مشهور، چهارم شعبان 36 یا 38 هجری در مدینه به دنیا آمد و شهادتش در 25 محرم سال 94 یا 95 هـ . بوده، حدود 57 سال در این جهان زیسته و دوران امامت ایشان 35 سال بوده است.

· دوران دشوار و نسبتاً طولانی امامت آن حضرت دشوار ترین دوران برای پیروان اهل بیت (ع) بوده که همزمان با خلافت یزید و فرزندش و سپس مروان حکم و عبدالملک مروان و ولید بن عبدالملک بود. گویند در واقعه کربلا فرزند گرامی اش امام باقر (ع) نیز در سن سه چهار سالگی حضور داشت.

· بسیار مشهور و نزد گروهی از محققان پذیرفته است که مادر گرامی امام، شهربانو شاهزاده ای ایرانی بوده اند که اندکی پس از ولادت امام (ع) درگذشته است. از اینرو امام حاصل پیوند بزرگترین خاندان ایران و عرب بوده و این افتخاری برای ایرانیان شمرده می شود که امامان بعدی نیمه ایرانی اند! همسر امام، ام عبدالله دخت امام حسن (ع) است که مادر امام باقر (ع) بوده و او تنها زنی است که پدر، جد، عمو، همسر، فرزند و جمعی از نوادگانش همه امام بوده اند!

· چنانکه گفتیم دوران زندگی بویژه امامت آن حضرت حقیقتاً یکی از دشوارترین دوران های تاریخ امامت بوده است. به فاصله کمی پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش، چندین قیام و حادثه عجیب و هولناک دیگر اتفاق افتاد. بی تردید خطبه ها و سخنان افشاگرانه حضرت در طول دوران اسارت و در دمشق در تداوم قیام حضرت سیدالشهدا و رساندن پیام شهیدان مظلوم نقش بسیار مؤثری داشت. قیام مدینه، قیام مکه و زبیریان و قیام توابین از جمله حوادث دوران طولانی امامت آن حضرت است.

· قیام مختار مهمترین قیام در دوران امام چهارم بود که در ابتدا پیروز شد و اکثر قاتلان کربلا را به کیفر رساند ولی آن هم پس از 18 ماه از سوی خاندان زبیر مورد تهاجم و شکست قرار گرفت. امام سجاد (ع) به عللی دخالت آشکار و مستقیم در درگیری مختار و دشمنانش را به مصلحت ندانستند ولی این مهم را به عموی بزرگوارشان جناب محمد حنفیه ارجاع دادند و ایشان هم در هدایت قیام نقش مؤثری داشتند وگرنه مختار به تنهایی و بدون این حمایت و هدایت هرگز امکان چنان حرکتی بزرگ را نداشت.

· پس از شهادت مختار، زبیریان نیز توسط عبدالملک مروان در هم کوبیده شدند و یک بار دیگر خانه خدا و کعبه مورد تهاجم و بی حرمتی بنی امیه قرار گرفت!

· عجیب اینکه همه این تحولات و درگیری های پر خون و خطر در حدود یک دهه پس از عاشورا و اسارت امام روی داده بود و این فقط بخشی از شورش ها و کشمکش های سیاسی و نظامی دوران امام سجاد (ع) بود!

تداوم اسارت !

· بدین ترتیب امام (ع) اغلب در حال تقیه و در خطراتی شدید قرار داشته و چه بسا در حصر و یا یک انزوای تحمیلی شبیه به اسارت بسر می بردند تا آنجا که امکان ارتباط مستقیم و آزاد و به دور از چشم جاسوسان و دشمنان، با هیچکس را نداشتند. حتی امام بناچار با ابتکار و تدبیری عجیب گاهی اینچنین به جذب و تربیت نیرو و هدایت مردم می پرداختند که برده و کنیز خریده و تحت عنوان خدمتکار آنان را مورد آموزش و تربیت قرار داده و پس از مدتی در راه خدا آزاد می کردند و سپس باز نفرات دیگر؛ کسانی که بعداً خود بهترین معلم و الگوی دیگران می شدند!

· دو دهه بعدی را امام گرفتار حکومت آکنده از وحشت و خفقان امثال حجاج بن یوسف بودند که جنایات وحشیانه او در تاریخ اسلام کم نظیر است و خلاصه در اکثر دوران امامت آن حضرت و حتی کل دوران زندگی و از زمان کودکی که مصادف با دوران امامت امام حسین (ع) بود، ایشان به طور مداوم شاهد قتل و سرکوب و شکنجه بسیاری از شیعیان بودند به گونه ای که گاه تعداد آنها به انگشتان دست می رسید ! و جرم سنگین غیر قابل گذشت آنان محبت و حمایت نسبت به اهل بیت پیامبر (ص) بود !

الگوی ارزشها و معنویت راستین

· این بود که امام با مشاهده سقوط معنوی و اخلاقی اکثریت جمعیت مسلمانان و بویژه حاکمان و حتی بسیاری از عالمان آنها و پایمال شدن حقوق و ارزش ها، در انزوای تحمیلی خود به تعلیم و تربیت غیر مستقیم پرداخته و هرچه بیشتر به «دعا و نیایش» و «عرفان و معنویت اصیل» و تعلیم نحوه ی صحیح اندیشه و عمل در زندگی روی آوردند که خلأ و نیاز اصلی جامعه آن روز و بسیاری از دوره های دیگر بوده است. در حقیقت عامل اساسی دوری از خاندان پیامبر و حاکم شدن دنیاپرستان و ستمگران چیست جز فقر معنوی ، سقوط ارزش ها، پایمال شدن حقوق، کمبود تربیت اخلاقی ، نبود معرفت درست و در یک کلام دوری از دینداری راستین و شناخت صحیح از قرآن و سنت پیامبر؟

· بدینگونه در آن دوران بسیار دشوار و ناهموار، امام (ع)، چراغ هدایت الهی را افروخته نگاه داشته و میراث نبوی و علوی را روشنتر از پیش به نسل های پس از خود سپرد و زمینه ساز تأسیس مکتب مستقل شیعی و اهل بیتی جعفری شدند و آثار ارزشمندی نیز بر جای گذاشنتد که از جمله آن ها «رساله حقوق» است که در ادامه به آن می پردازیم. علاوه بر آثار مکتوبی که از امام بزرگوار به جا مانده است، یکی دیگر از آثار مهم عملی ایشان، تربیت فرزندی به نام زید بود که در دوران امام باقر (ع) علیه بنی امیه، قیام گسترده ای را پدید آورد و سالها خواب را از چشم آنان ربود. در ادامه کار او، فرزندنش یحیی بن زید نیز در دوران امام صادق (ع) قیام دیگری کرد که هر چند هر دو در نهایت به شهادت رسیدند اما از عوامل تضعیف و سقوط بنی امیه در دوران امام صادق (ع) شدند.

آثار امام و آثار مربوط به ایشان

· درباره فضایل ، معارف و کرامت های اخلاقی و معنوی و زندگی و آموزه های امام سجاد (ع) سخن گفتن دشوار است و این وادی دراز دامن است. به طور خلاصه خوب است بدانیم که تاکنون بیش از 1500 اثر مستقل اعم از کتاب و مقاله ( و بعضاً چند جلدی) درباره ی آن حضرت به حدود 20 زبان ( و اغلب به عربی و فارسی ) نگاشته اند و هنوز می نگارند و اغلب اعتراف دارند که در پیمودن این هفت شهر عشق، در خم یک کوچه اند !

· آثار مکتوب به جامانده از خود آن حضرت عبارتند از:

- دعا های مکتوب و در رأس همه و مهمترین آنها «صحیفه سجادیه» است که بارها به صورت های گوناگون چاپ و به بسیاری از زبان ها ترجمه شده است.

- رساله حقوق که در این مقاله مورد معرفی و بحث است.

- اشعار امام.

- خطبه ها و نامه ها، به ویژه خطبه ی مسجد شام و نامه مهمی به یکی از علمای مؤثر آن دوران به نام ابن شهاب زهری.

- سایر سخنان و احادیث امام در مسایل اعتقادی، اخلاقی و فقهی.

هریک از این آثار، بویژه صحیفه و رساله حقوق در وسعتی کم نظیر، بارها به چاپ رسیده، بر اساس نسخه های خطی فراوان آنها که به ما رسیده است.

· سخنان و مکتوبات امام بویژه «صحیفه سجادیه» و «رساله حقوق» ، اقرار دوست و دشمن و شیعه و غیر آن، به فضایل بی شمار آن حضرت آنقدر فراوان است که تاکنون چند کتابشناسی درباره ی فهرست و عناوین آنها منتشر شده که مشخصات یک نمونه از کتابشناسی های مستقل مربوط به امام سجاد را در اینجا ذکر می کنیم.

«کتابنامه حضرت امام سجاد (ع)»، تألیف سلمان حبیبی، نشر مجمع جهانی اهل بیت، سال 1386 که در دو بخش به معرفی حدود 1000 عنوان کتاب و مقاله و پایان نامه پرداخته که توسط حدود 650 نفر از اهل قلم و تحقیق و به چندین زبان، پدید آمده است.

گفتنی است که در نسخه کاملتر این کتاب ، صدها عنوان دیگر از آثار مربوط به امام اضافه و معرفی شده است.

و اما رساله حقوق

یکی از نامه­های آن امام بزرگوار، جوابی است که در مورد سؤال از «حقوق و تکالیف» از نظر اسلامی بوده و تحت عنوان "رساله حقوق" از یادگارهای آن حضرت است. متن این نامه توسط یکی از دانشمندان حدیث که از شاگردان معروف امام نیز بوده است، به نام "ابی حمزه ثمالی" نقل شده است.

مطالبی که در این کتاب رساله مختصر اما مهم آمده، عبارت است از:

· حقوقی که برعهده داریم و باید آنها را انجام دهیم:

· حق آفریدگار بر ما

· اینکه نسبت به اعضاء خود چه تکالیفی داریم؟

· حق عبادات را چگونه ادا کنیم؟

· حق کسانی که برای ما زحمت می­کشند.

· یا به هر ترتیب به ما نیکی کرده­اند؟

· از معلم و متصدیان امور دنیوی و معاشی

· حقوق کسانی که تحت اداره ما هستند از نظر علم­آموزی یا امور زندگی

· اعضای خانواده از همسر- مادر- پدر- فرزند- برادر- چه حقوقی دارند؟

· حقوق همسایه ، همراه ، همسفر، طلبکار و شریک کدام است؟

· در مورد مشاوره و مرافعه چه حقوق و وظایفی داریم؟

· با کوچکتران و بزرگتران چگونه رفتاری داشته باشیم؟

· و بالاخره در برابر خوبی و بدی دیگران چه باید کنیم؟

- این حقوق در زمینه­های فردی و خانوادگی و اجتماعی است و شامل پنجاه و یک حق است که هر یک از ما به عنوان یک انسان و یک مسلمان، بایستی آنها را شناخته در زندگی روزانه­ی خود استیفا کرده و یا به مرحله­ی اجرا درآوریم.

- رعایت این حقوق و انجام این تکالیف، سبب پیدایش حقوق و مزایای متناسب با آن خواهد شد و غفلت و مسامحه­ی در آنها به منزله­ی رضایت ضمنی به سلب همان حقوق­ها از خویش است.

***

منابع و سند رساله

این نامه در کتب حدیثی ما به چند صورت نقل شده است؛

از جمله مرحوم صدوق قسمت­های عمده­ی آن را در کتاب

«مَن لا یَحضُرهُ الفَقیه» (که از جمله کتاب­های چهارگانه­ی معتبر شیعه است) و همچنین در کتاب «خصال» (که در آن روایات مربوط به اخلاق و آداب اسلامی جمع­آوری شده است) ذکر کرده­اند.

- و محدث دیگری به نام ابومحمد حسن بن علی معروف به ابن شُعبَه حرانی که از بزرگان دانشمندان شیعه است و معاصر با مرحوم صدوق بوده ، آن را در کتاب معروف خود «تُحَفُ العُقولِ عن آلِ الرسول» کامل­تر از آنچه مرحوم صدوق ذکر کرده روایت نموده است.

-

***

- مرحوم محدث نوری در کتاب خود «مستدرک الوسایل» آن را از تحف­العقول نقل کرده است.

- و در کتاب «فلاح السائل» که از تألیفات سید علی معروف به «ابن طاووس» است اشاره شده است که این حدیث را محمد بن یعقوب کلینی نیز روایت کرده است.

ابو حمزه ثُمالی (ثابت بن دینار) که این رساله را از امام چهارم روایت کرده ، از راویان مشهور و از شاگردان خاص امام سجاد (ع) است.

دعای مفصل سحرهای ماه رمضان را نیز که معروف به «دعای ابوحمزه» است را هم ایشان نقل کرده است.

یکی از مؤلفان مشهور شیعه که کتابی درباره­ی شرح حال راویان احادیث نوشته و به «نجاشی» معروف است،

در مورد ابوحمزه پس از بیان شرح حال و موقعیت ایشان می­نویسد:

«ابوحمزه رساله­ای در مورد حقوق از علی­بن الحسین روایت کرده است» و سند آن را نیز ذکر می­کند.[1]

در مورد راویانی که مرحوم صدوق از آنان نقل کرده است نیز سؤالی از مرحوم آیت الله آقای بروجردی (که در این رشته نیز تخصصی داشتند) شده است که جواب آن را ملاحظه می­فرمایید:

بسمه­ تعالی

اما روایت حقوق که از حضرت زین العابدین علی بن الحسین سلام الله علیه روایت شده، از اسمعیل بن فضل هاشمی نوفلی است که از اولاد نوفل بن حارث بن عبدالمطلب است و از محدثین بصره بوده و محل وثوق است و ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی است که ایشان هم محل و ثوق هستند و سند محمد بن الحسین صدوق علیه­الرحمه مشتمل بر رجالی است که آنها هم محل وثوق هستند. صــدوق علیـه الرحمه روایت می­کنند از جعفر بن محمد بن قولویه و ایشان از حسین بن محمد بن عامر که از شیوخ کلینی است و او از عم خود عبد­اله­ بن عامر و عبداله بن عامر از محمد بن ابی عمیر و محمد بن ابی عمیر از عبدالرحمن بن محمد و او از فضل بن اسمعیل بن فضل و او از پدرش اسمعیل بن فضل روایت می­کند و سند موثوق به است.[2]

خلاصه ای از مقدمه رساله

خدا به عهده هر یک از ما حقوقی دارد که سرتاپای ما را فراگرفته است. حرکتی که می­کنیم، از حرکت که می­ایستیم، در هر حال، در هر جا، هر عضوی را که از آن استفاده می­کنیم، هر وسیله­ای که آن را در زندگی به کار می­بریم، در همه و همه خدا، حقوق بی­پایانی بر ما دارد که باید آنها را بشناسیم و در برابر آن حقوق تکالیف خود را دانسته و عمل کنیم.

توجّه داشته باشیم که داشتن حق بهره­برداری از هر نعمتی مستلزم این است که به تکلیف و مسئولیتی که در مورد آن داریم آشنا باشیم و به آنها به خوبی عمل کنیم.

ریشه­ی همه­ی حق­ها حقّی است که هر کس نسبت به رشد و کمال خود دارد، که نباید خود را مُهمل و بی­اثر و پست قرار دهد. بلکه باید حقّی را که خودش برعهده خودش دارد شناخته و اَدا کند.

دیگر از حقوق، کارهایی است که باید برای رضای خدا انجام دهیم. (حقّ آن کارها این است که صحیح انجام شوند، و در وجود ما اثر مثبت داشته باشند،)

چنانکه نماز بر ما حقّی دارد که باید با دقّت و مراقبت انجام دهیم.

همینطور: روزه- صَدَقه- و کارهای خیر دیگر...

پس از اینها، حق کسانی است که ما از آنها بهره می­بریم

و رعایت احترام آنان بر ما لازم است، زیرا هم از نظر دانش و تجربه از ما بالاترند و هم درصدد آن هستند که ارزش انسانی ما بیشتر شود و در این راه هرچه در قدرت و اختیار دارند، از ما مضایقه نمی­کنند،

مانند: معلّم، پدر، مادر ....

و بعد از آن، حُقوق کسانی است که ما عُهده­دار اداره کردن آنان هستیم.

و مسئولیّت آموزش و حُسن پرورش آنان به ما سپرده شده است،.

و در حقیقت ما در برابر آنان مکلّف و موظّف هستیم که در راه رشد مادّی و معنوی آنان کوشا باشیم و از هیچ خدمتی در حدودِ توانایی­های که داریم درباره­ی آنان کوتاهی نکنیم. [3]

بدین ترتیب 51 حق و تکلیف در این رساله گرانقدر درباره همه روابط انسان با خود و غیر خودش برشمرده شده که در ادامه مروری بر آنها خواهیم داشت و پیش از آن بیان نکته ای به شرح ذیل ضروری به نظر می رسد:

رابطه حق و تکلیف

برخی درباره رساله حقوق این پرسش را گاه به صورت شبهه ای مطرح کرده اند که این رساله در حقیقت، درباره تکالیف و نه حقوق انسانها ست! در حالی که پاسخ روشن است؛

حق و تکلیف ملازمه دارند و وجود هر یک معمولاً مستلزم یا متوقف بر دیگری است. مثلاً شوهر مکلف به پرداخت مخارج همسر خود است و این یعنی زن، حق دریافت خرجی دارد. معلم موظف به تعلیم شاگردان است و شاگردان حق دارند که به آن ها علم آموخته شود. از سوی دیگر شاگردان مکلفند به رعایت احترام معلم و انجام دستورات آموزشی او هستند و معلم حق دارد که مورد احترام و اطاعت باشد.

از اینرو اثبات هر حقی برای کسی به معنای اثبات تکلیفی برای طرف مقابل است و این حقوق و تکالیف، متقابل اند.

باید پرسید که آیا مثلاً اعلامیه جهانی حقوق بشر برای دولتها و ملتهایی که باید آن اجرا کنند، وظیفه ای مشخص نکرده و صرفاً فهرستی از حقوق به صورت یک طرفه است؟

البته این درست است که بخش اول این رساله و 14 بند آغازین آن، بیشتر به حقوق الهی و تکالیف ما در برابر خداوند مربوط است که خود به منزله اساس و مبنای دیگر حقوق، برای انسان هاست، چرا که اگر انسان ها معتقد و ملزم به آن ها نباشند، ضمانت اجرای درونی برای رعایت حقوق دیگر نخواهند داشت.

-----------------------------

[1]. نقل عبارت نجاشی در کتاب رجال خود درباره این رساله:

ابوحمزه رساله­ای در حقوق از علی بن الحسین علیهما السلام دارد، خبر داده است به ما احمد بن علی که حدیث کرد برای ما حسن­بن­حمزه که علی­بن­ابراهیم از پدرش برای ما نقل کرده از محمدبن­فضیل و او از ابوحمزه و ابوحمزه از امام چهارم و این سند عالی­تر و صحیح­تر از سندی است که مرحوم صدوق در «خصال» نقل کرده است.

[2]. به نقل از راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد (ع)، علی غفوری، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، ص 2 .

[3]. همان، ص 14-17 .