متون ادبي و صفات اخلاقي

جامعة اخلاقي جامعه اي است که در آن اخلاق انساني و فضيلت حاکم است. جاري بودن اخلاق و عمل به اصول آن مانند جاري بودن آب در بدنة درخت است که هم از خشک شدن آن پيشگيري مي کند و هم سرسبزي و طراوت آن را به ديگران هديه مي کند. اخلاق قوام و دوام يک جامعه است و زيرساختهاي انساني و عاطفي جامعه را استوار مي کند. در جامعه اي که اخلاق در آن رنگ ببازد، رذيلتها و ناهنجاري هاي گوناگون رشد مي کند و زندگي مردم را دستخوش آسيب و آفت مي سازد. بيشتر شخصيت ها و قهرمانان معروف بشري، در اخلاق انساني نيز چهره بوده و رفتار پسنديدة آنان زبانزد بوده است.

بيشتر متون ادب فارسي که آيينه اي براي بازتاب اخلاق، باورها و روحيات يک جامعه است، از گذشته تاکنون اخلاق و فضيلت را به عنوان يکي از موضوعات مهم، مطرح کرده اند. نويسندگان و شاعران زبان و ادب فارسي در آثار منثور و منظوم خود به شکلهاي گوناگون مانند پند و موعظه، حکايت و داستان و مدح و ذم به اصول اخلاقي و رعايت و کاربست آن سفارش کرده و از بداخلاقي و بدي به ديگران پرهيز داده اند. آثار بزرگ از نامداران ادبيات فارسي صفحات درخشاني از اخلاق انساني و توجه به کرامت و ارزش انسان را در پيش چشم گذاشته است. البته ذکر اين نکته لازم است که اين سفارش به اخلاق بيشتر در بعد فردي و در بارة انسان در جامعه است زيرا مفهوم جامعه و امت، مفهومي نسبتاً جديد است و نبايد همين تصور را که امروزه از جامعه داريم از متون ادبي نيز داشته باشيم. واژه هايي مانند قوم و طايفه نزديک به اين اصطلاح بوده است. در اينجا قسمتهايي از بيان سخنوران ادب را دربارة جامعة اخلاقي تقديم مي کنيم.

از همان آغاز ادبيات در زبان فارسي دري، شاعران، پند و نصيحت و بيان يافته ها و تجربه هاي خويش را در قالب شعر، در سخن خويش گنجانده و خوانندگان سخن خود را موعظه کرده اند. چنانکه شهيدِ بلخي از شاعران قرن چهارم هجري در سفارش به برآوردن آرزوي ديگران و با تأثير از کلام شريف نبوي گفته است:

رودکي استاد شاعران و پدر شعر فارسي دري نيز در سفارشي اخلاقي چنين ما را به نيکي کردن توصيه کرده است:

ابوشکور بلخي ديگر شاعر تواناي اين قرن در پرهيز دادن انسان نسبت به يکي از آفتهاي اخلاقي که همان پرحرفي و مهار نکردن زبان است، به زيبايي گفته است:

اين مضمون را که هميشه در رفتار مردم مؤثر است شاعران ديگر نيز در شعر خود پرورده اند، چنانکه فردوسي سروده است:

اسدي توسي، از شاعران نامدار قرن پنجم هجري است. وي گردآورندة نخستين لغتنامة فارسي است به نام لغت فُرس. منظومة گرشاسبنامه، مشهورترين اثر وي است که دربارة پهلوانيهاي گرشاسب از شخصيتهاي حماسي داستان هاي ايراني است. سفارش به اخلاق و پرهيز از بدي و ستيزه جويي و گزند رساندن به ديگران و نيز نشکستن پيمان و نبريدن از دين از ارزشهاي اخلاقي است که در اين اثر به چشم مي خورد:

شاهنامة فردوسي بي گمان از مشهورترين آثار ادبي جهان و از بهترين منظومه هاي ادب فارسي است. بخش عظيمي از اين کتاب گرانسنگ به نبرد ايرانيان با بيگانه و جنگ پهلوانان و حماسة آنان پرداخته است. معمولاً در جنگ بخشي از اصول انساني و ارزش هاي اخلاقي در معرض تهديد و ناديده گرفتن قرار مي گيرد اما فردوسي در پردازش شخصيت قهرمانان و پهلوانان حماسه، اخلاق و ارزشهاي انساني را برجسته کرده و معمولاً آنان را به اين رفتارهاي نيک آراسته است. ازجمله عواملي که اين منظومة پهلواني را شکوه مي بخشد و آن را در گروه آثار فناناپذير اخلاقي قرار مي دهد، اين است که در حماسه هاي اساطيري و پهلواني شاهنامه، جنگ و انتقام جويي که محور اصلي اغلب رويدادهاست، به رغم جنگ هاي ديگر نوع بشر، براي ارضاي حس خودخواهي و برتري جويي قهرمانان انجام نمي گيرد بلکه اغلب به منظور ايفاي وظيفه اي مقدس و همراه با اهدافي متعالي به وقوع مي پيوندد و اين سفارش حکيمانه که هرکس ستم روا دارد و بدي کند دير يا زود سزاي عملش را خود يا فرزندان او خواهند ديد، نصب العين هميشگي پهلوانان دست پروردة فردوسي است:

در همة متوني که به گونه اي به اخلاقيات نيز اشاره اي کرده اند نيکي کردن از مهمترين سفارش هاست. تاريخ بيهقي اثر ارجمند ابوالفضل بيهقي در قرن پنجم تاريخ حکومت غزنويان بخصوص سلطان مسعود را بيان مي کند و پر است از اندرز و عبرت و سخنان خردمندانه که خواننده را متوجه مي کند تا در آنچه خوانده است دقّت کند و ذهن خويش را براي دريافت نتايج اخلاقي به کار اندازد و از بين نيک و بد يکي را برگزيند. «... و هر بنده که خداي عزّوجل او را خِردي روشن عطا داد و با آن خرد که دوست به حقيقت اوست، احوال عرضه کند و با آن خرد، دانش يار شود و اخبار گذشتگان را بخواند و بگردد و کار زمانة خويش نيز نگاه کند، بتواند دانست که نيکوکاري چيست و بدکرداري چيست، سرانجام هر دو خوب است يا نه و مردمان چه گويند و چه پسندند و چيست که از مردم يادگار ماند نيکوتر...».

بيهقي با خامة سحرآفرين با نقل داستان هاي تاريخي، فريفته شدگان به دنيا و خودکامگان را بر ريختن خون بيگناهان سرزنش ميکند و از ستم راندن باز ميدارد و از کيفر روز رستخيز مي ترساند. وي مردم را به داشتن دل، انسان مي شمارد و چنين مي گويد: «چنان دان که مردم را به دل، مردم خوانند و دل از بشنودن و ديدن قوي و ضعيف گردد که تا بد و نيک نبيند و نشنود، شادي و غم نداند اندر اين جهان. پس ببايد دانست که چشم و گوش، ديده بانان و جاسوسان دلاند که رسانند به دل، آنکه ببينند و بشنوند...»

راستي و درستي ويژگي انسان هاي صادق و داناست. کساني که وجودشان در جامعه باعث رواج اخلاق و جاري شدن فضيلت در گلستان زندگي است. بي شک پرهيز از ناراستي و با مردم به کجي رفتار کردن سفارش هميشگي دوستداران اخلاق در جامعه است. ابيات زير از چند سخنور نامور اين مطلب را به خوبي مي پرورد:

چنين سفارش هايي با بهره گيري از کلام بزرگي چون مولاي صادقان و پيشواي درستکاران علي عليه السّلام است که فرموده اند: «اَلصِّدقُ نَجاحٌ، الکِذبُ فِضاحٌ».

در ستايش اين راستي و همسو شدن با رستگاري شاعراني ديگر نيز دادِ سخن داده اند:

نظامي گنجوي در همين باره چه زيبا و روان بر جان و روان ما اثر گذاشته است:

يکي از موضوعات مهم که در اخلاق مردم بروز دارد عيب جويي از ديگران يا پرهيز از آن است. طبعاً عيب جويي از کار و زندگي و شخصيّت ديگران، دوري و نفرت و بي اعتمادي بين مردم را در پي دارد و برعکس آن پرهيز از اين صفت زشت، باعث آرامش رواني، اعتماد مردم به يکديگر، دوري از نفاق و دو رويي در جامعة سالم و با نشاط خواهد شد. پرهيز از عيب جويي از سفارش هاي مهم قرآن و روايات معصومان نيز هست؛ به گونه اي که امير پرهيزکاران فرموده است «خوشا برآن کسي که پرداختن به عيب خود او را از عيب جويي ديگران باز دارد» يا «هرکس به عيب خويش پردازد از عيب جويي ديگران بازماند».

آثار سعدي شيرازي از شيرين ترين و دلپذير ترين آثار ادب فارسي است. در بيشتر سروده ها و نوشته هاي سعدي، نشانه هاي اخلاق و توصيه به عمل به اخلاق انساني و پرهيز از خصومت و بدي ديده مي شود. سعدي نسبت به خلق جهان مشفق و مهربان است. او مبشّر صلح و بشردوستي است و چون کرامت انسان و آزادي او در نظرش اهميت فراوان دارند، غايت آرزويش تفاهم ميان ملت ها و از بين رفتن خصومت ها و کدورت ها از جوامع انساني است و در اين ارتباط با احساس مسئوليت و غم خواري نسبت به ناتوانان و بيچگارگان، خطاب به مصلحان و خيرانديشان، توصيه هايي اين چنين دارد که در باب اول گلستان مي خوانيم:

انتظار اينکه در جامعه هيچ گونه گزند و آزاري نباشد، انتظاري سخت و دور از واقع بيني است. در چنين حالتي همراه با پرهيز دادن و امر به معروف، صبر و تحمل نيز کارساز است. سعدي در اين باره از سلامت گوشه نشيني و صبر بر ايذاي خلق، در بوستان مي گويد:

ناصرخسرو قبادياني نخستين گوينده اي است که شعر را به طور کلي در خدمت فکر اخلاقي و اجتماعي و در مسير انديشة مکتبي قرار داده است. دراشعار او وصف معشوق و مدح و توصيف وجود ندارد. تمام اشعار وي در حقيقت جويي، کمال انساني، علم و اعتقاد خلاصه مي شود. شعر او مدح و هزل و غزل نيست، حکمت و تحقيق است. به اعتقاد وي آدمي بايد دل را که تجليگاه انوار الهي و کعبة حقيقي است، به نور عرفان صفا بخشد و لحظه اي از خداي غافل نباشد و در همة امور بر او توکل کند.

ناصرخسرو تنها شاعري است که شعر را وسيله اي براي تبليغ و ترويج افکار ديني و اخلاقي قرار مي دهد و به تعبير خودش «به ياري سپاه دين و سپر خرد»، مبارزهاي نستوه را در برابر «لشکر زمانه و تيغ تيز دهر» آغاز ميکند و به اتکاي مکتب خاص خود و احساساتي که از مايه مذهب و ارادت به خاندان پيامبر(ص) سرچشمه مي گيرد، از شعر همچون سلاحي مؤثر در جهت پيکار با جهل بيديني و بيخردي سود مي جويد. خطوط برجستة شعر ناصر خسرو را دين و اخلاق و تعليم و تربيت اسلامي تشکيل مي دهد. فضيلت جويي و تعهد اخلاقي و مذهبي در سراسر اشعارش مشهود است و بلندي همت و مناعت طبع و بي اعتنايي به زر و زور و زخارف دنيوي از سخنانش پيداست. او دربارة برخي صفات اخلاقي مي گويد:

رياکاري آفتي است که نه تنها چون مور بلکه بسيار تندتر و سريعتر از مور، بنيان راستي و صداقت و اخلاق و پاکي را مي خورد و بنيان زندگي سالم و همراه با اعتماد را ويران مي کند. اين صفت ناپسند از آنجا ناشي مي شود که يا انسان نگاهش را از خدا به خلق دوخته و چشم اميد يا طمع به دست مردم دارد يا انصاف و آزادي در جامعه به تنگنايي رفته و موجب دورويي و رياکاري را در بين مردم فراهم کرده است. سعدي در نکوهش اين ويژگي ويرانگر حکايتي شنيدني را آورده است:

«زاهدي مهمان پادشاهي بود. چون به طعام بنشستند کمتر از آن خورد که ارادت او بود و چون به نماز برخواستند بيش از آن کرد که عادت او بود تا ظنّ صلاح در حقّ او زيادت کنند.

چون به مقام خويش بازآمد سفره خواست تا تناولي کند. پسري داشت صاحب فراست. گفت: اي پدر! باري به دعوت سلطان طعام نخوردي؟ گفت: در نظر ايشان چيزي نخوردم که به کار آيد. گفت: نماز را هم قضا کن که چيزي نکردي که به کار آيد

او در تأکيد بر اخلاص و برکت آن و دربارة ريا و آفت آن در باب پنجم بوستان مي گويد:

خواجه شمس الدين محمد حافظ شيرازي مشهورترين و محبوب ترين شاعر ايراني است که شعرش مقبوليت خاص و عام دارد. وي حافظ قرآن و آشنا با لطايف کلام الهي و معارف اسلامي است و به واسطة عشق سرشاري که نسبت به حقيقت دارد، با آنها که زهد دروغين و ظواهر ديانت را وسيلة رسيدن به منافع شخصي قرار مي دهند، مخالف و از ريا و تزوير گريزان است. چنانکه مي گويد:

از ديگر اشعار حافظ که جانمايه هاي اخلاقي و حسن سلوک در آن به چشم مي خورد، ابيات زير درخور توجه است که در آنها از دوستي و مهرباني و مدارا با مردم سخن مي‎گويد: