معناي لغوي و اصطلاحي

«عيد» در لغت از مصدر «عود» به معناي بازگشت و تکرار عملي در هر سال مي باشد(مفردات راغب، 598). بعضي هم آن را به معناي روز اجتماع و حضور(مصباح المنير، ص436؛ القاموس المحيط، ص288) يا روز بازگشت شادي و سرور عمومي و اجتماعي گرفته اند(مجمع البحرين، ج3، ص76).

در اصطلاح هم به روزي که عموم مردم شادي و اجتماع کنند، گفته مي شود. در آيه «تکون لنا عيدا» به معناي روز شادي عمومي استعمال شده است(مفردات، 598).

در هر ملت و ديني روزهايي وجود دارد که عموم مردم بنا بر سنت نياکان و پيشينيان يا دستور رهبران ديني در آن ايام به جشن و سرور مي پردازند و به جهت شادي و جشن و سرور عمومي عيد خوانده مي شوند.

روز بهره مندي و سرور

به طور طبيعي در ايام عيد مردم به خوردن، نوشيدن، پوشيدن لباس نو، ديد و بازديد و ... مي پردازند. آيات و روايات هم حکايت دارد که ايام عيد از اين جهت موضوعيت دارد.

هديه دادن و هديه گرفتن نيز از رسوم معهود و گسترده در ايام عيد است و معصومين در ايام عيدهاي مذهبي و غير مذهبي به اجراي اين رسم که هميشه پسنديده است، سفارش کرده و خود هدايا را مي پذيرفتند و به وجه نيکو جبران مي نمودند(کافي، 5/141؛ وسائل، 17/288).

مرد به بازار رفت و با توجه به راهنمايي هاي پيامبر شترها را عرضه کرد و همه را با همان قيمت هايي که پيامبر راهنمايي کرده بود، فروخت و بعد به محضر رسول خدا رسيد تا از ايشان تشکر و قدرداني کند و شتراني به ايشان پيشکش دهد. رسول خدا ابتدا نپذيرفت و بعد از اصرار فراوان پذيرفت شتري هديه بگيرد و فرمود: هديه ات شتر غمگيني که فرزندش را از او جدا کرده اند، نباشد.(کافي، 5/317)

وقتي حضرت طاقت ديدن اندوه حيواني را ندارد، طبيعي است که از غم و اندوه مردم بيشتر ناراحت مي شود و سرور و شادي آنان را طالب است.

مؤمن نرم و خوشرو، محکم، خشم خورنده و متبسّم است و عبوس و عيبجو نمي باشد.

هر چه اين صفات را در انسان ايجاد کند و استمرار بخشد، ارزشمند است و برگزاري جشن و گرفتن عيد ايجاد شادي در خانواده و جامعه و گستراندن آن بوده و ارزشمند است از اين رو در دين اسلام هم اعياد ديني وجود دارد و هم اعياد ملي ارج گذارده شده است.

در هر هفته يک روز عيد اعلام شده است تا افراد در آن روز به نظافت، آسايش، شادي و استراحت بپردازند و سختي زندگي را از تن به در کنند(فقه رضوي، 30؛ وسائل الشيعه، 3/316و 381)؛ علاوه بر آن به مناسبت تمام شدن ايام حج و شکر موفقيت در حج و شکر موفقيت در روزه ماه رمضان، روز دهم ذي حجه و اول شوال عيد اعلام شده همچنان که روز هيجدم ذي حجه به مناسبت ابلاغ ولايت امام علي به عنوان عيد از طرف امامان بزرگ داشته شده و از برگزاري عيدهاي ملي و قومي هم نهي نکرده است.

مذمت سرمستي و طغيان

متاسفانه انسان ها به جاي خوردن، نوشيدن، پوشيدن، لذت بردن، آسايش کردن، شادي، شکر نعمت، بهره مند ساختن ديگران و شريک کردن آنان در شادي خود، از اعتدال خارج شده و به سرمستي، مانور تجمل، تفرعن و تفاخر که مذموم بوده و به آزرده ساختن بندگان مي انجامد، رو مي آورند و خداوند از اين رفتارها نهي کرده و آنها را ناخوش مي دارد و «فرح»، سرمستي و شادي کردن ناپسند، آلوده به گناه و مردم آزاري خوانده و نهي کرده است(قصص/76؛ حديد/23).

قارون بني اسرائيل نمونه ثروتمنداني است که مي توانند از ثروت فراوان خود در جهت رفاه سالم و شادي خود، خانواده و اطرافيان بهره بگيرند و در کنار آن با دستگيري از محرومان و آماده کردن اساب رفاه، آنان را هم در عيش خود شريک سازند و آخرت خود را هم آباد سازند و مؤمنان عالم هم آنان را به اين راه فرامي خوانند:

قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْفَرِحينَ وَ ابْتَغِ فيما آتاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيا وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدين‏(قصص76-77)

قومش به او گفتند: «اين همه شادى مغرورانه مكن، كه خداوند شادى‏كنندگان مغرور را دوست نمى‏دارد! و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهره‏ات را از دنيا فراموش مكن و همان‏گونه كه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد!

رنگ عبوديت پاشيدن به شاديهاي دنيايي

طريق مورد پسند دين اعتدلال و ميانه روي است از اين رو هم به شادي و سرور دعوت کرده و هم از سرمستي و لاقيدي نهي کرده است. غايت خلقت انسان رسيدن به مقام «ولايت اللهي» است و راه و فرصت رسيدن، دنيا است از اين رو در عين دعوت به شادي، رفاه، بهره مندي و لذت، بندگان را به عبوديت، خدا و معاد توجه مي دهد تا دنيا را در راستاي آخرت ساخته و اسباب رسيدن به اوج قرار دهند.

در ضمن اين که دعوت مي کند در اعياد و جشن هاي ديني و ملي به خوردن، نوشيدن، پوشيدن، نظافت، تفريح، هديه دادن و گرفتن، ديد و بازديد و ... بپردازند، در همان حال به غسل(با نيت عبادت و اطاعت امر خدا)، نماز و دعاي خاص عيد هم دعوت مي کند تا اين دو به هم عجين شوند و دنياي فرد را در راستاي آخرتش قرار دهند و مانع غفلت و فراموشي خدا و آخرت شوند و از متمايل شدن به فرح و سرمستي و فساد بازدارند.

به همين جهت است که هم در اعياد ديني اعمال مستحبي فراوان از غسل و نماز و دعا و زيارت وارد شده و هم در اعياد غير ديني و ملي تا با نماز و دعا و غسل هم معنويت عيد بالا رود و هم از درافتادن به وادي سرمستي و عياشي و گناه بازدارد.

عيد واقعي

همه روزها روز خداست و هر روز و ساعتي که انسان مورد توجه خدا واقع شود و نظر لطف و عنايت خدا متوجهش گردد، آن روز و ساعت عيد واقعي اوست و مهمترين اقدامي که بنده مي تواند انجام دهد که نظر لطف خدا را جلب سازد، خودداري از گناه است که خود طاعتي عظيم مي باشد از اين رو امام علي بن ابي طالب به حق مي فرمايد:

هر روزي که از انسان معصيتي سر نزند، او روز به واقع عيد است(نهج البلاغه، حکمت 420)

راوي گويد: در روز عيدي بر اميرالمومنين(سلام الله عليه) وارد شدم و ديدم كه نزد حضرت طبقي از نان گندم، خطيفه (نان شيرمال) و ملبنه (حلوا شكرى) است. به آن حضرت عرض كردم [مبارک باد] روز عيد و خطيفه!

حضرت فرمود: اين عيد كسى است كه آمرزيده شده است. (مناقب 2/99)

عيد در حقيقت روز عود و بازگشت به پروردگار است و کسي را سزاوار است شادي کند که به پروردگار رجوع کرده و آمرزيده و پذيرفته شده باشد.

نوروز در زمان معصومين

گر چه نوروز از اعياد ديني مسلمانان نيست بلکه از اعياد ملي ايرانيان است و مردم اين سامان از قرن ها قبل از اسلام اين روز را به عنوان عيد جشن مي گرفته اند و آداب و سنن نوروز هم فراوان است که آنها مادامي که با عقلانيت و انسانيت و دستورهاي متين ديني همراه بوده و مخالفت و تضادي نداشته باشد، ارزشمند است و سنت و سيره اي معقول و پسنديده است که اخذ بدان نه تنها ممنوع نبوده که پسنديده مي باشد و لذا در دوران امامان که بعضي مسلمانان و شيعيان عجمي و يا حتي بعضي ايرانيان مجوسي بنا بر سنت قومي خود اين روز را گرامي مي داشتند و به معصومين به اين مناسبت هديه و پيشکش مي دادند، آن بزرگواران اين رفتار و سنت انساني و ارزشمند را تاييد کرده و هدايا را پذيرفته و قدردان بودند و تلافي مي کردند.

نقل شده روزي براي حضرت علي هديه نوروز آورده شد؛ حضرت پرسيد: اين چيست و به چه مناسبت؟

حضرت با اين جمله جالب ارشاد کرد که مي توان هر روز را نوروز ساخت و شاد بود و شاد ساخت و کدورتها را کنار گذاشت و هديه داد و در روايت ديگر حضرت فرمودند نوروز ما هر روز است(همان) و چه زيبا با الهام از اين جمله گفته اند: «هر روزتان نوروز».

استحباب غسل نوروز

علاوه بر اين که امامان از جشن اين روز و هديه دادن و گرفتن و ديگر کارهاي صحيحي که در اين جشن ها صورت مي گيرد؛ نهي نکرده و با قبول هديه و با سخنان تاييدي آن را امضا کرده اند، بنا بر بعض روايات مانند اعياد ديني به غسل يا نماز خاص نيز دعوت کرده اند.

در کتب فقهي و روايي حديثي به نقل از مصباح المتهجد شيخ طوسي از امام صادق روايت شده که حضرت خطاب به معليّ بن خنيس فرمودند:

در روز نوروز در حالي که روزه هستي، غسل کن و لباس نظيف بپوش و با بهترين عطرها خود را خوشبو کن و بعد از نوافل ظهر و عصر چهار رکعت نماز بخوان[به دو سلام] در رکعت اول بعد از حمد ده بار سوره قدر و در رکعت دوم بعد از حمد ده بار سوره کافرون و در رکعت سوم بعد از حمد ده بار سوره توحيد و در رکعت چهارم بعد از حمد ده بار سوره هاي فلق و ناس و بعد از تمام شدن نماز به سجده شکر برو و دعا کن که خداوند گناه پنجاه سال تو را مي آمرزد.(وسائل الشيعه، 3/335 و 8/172؛ سرائر ابن ادريس، 1/15)

با توجه به آسان گيري در ادله مستحبات، بسياري از فقهاي شيعه با استناد به اين روايت غسل و نماز نوروز را جايز شمرده و بجاآوردن آن را به اميد ثواب سفارش کرده اند.( منتهى المطلب (ط.ق)، ج 1، ص 130؛ جواهر، ج5، ص41؛ صراط النجاة، آيت الله خويي، ج 2، ص426)

مخالفت امام کاظم(ع)!

در مناقب ابن شهرآشوب آمده:

منصور عباسي از امام کاظم خواست در عيد نوروز جلوس کند تا مقامات لشکري و کشوري به حضور ايشان برسند و عرض تهنيت بگويند و هديه بياورند و هداياي آنان را تحويل بگيرد.

امام فرمود من در اخبار و روايات جدّم جستجو کرده ام و خبري از نوروز نديده ام و اين سنت فارسيان است که اسلام آن را محو کرده و پناه مي برم به خدا که آنچه را اسلام محو کرده، دوباره زنده سازم.

منصور مطرح کرد که اين سياستي است که براي جذب و جلب سپاهيان پيشه ساخته ايم و به خداي بزرگ تو را قسم مي دهم که اجابت کني. امام هم به ناچار جلوس کرد و مقامات به محضر ايشان رسيدند و ضمن تبريک، هداياي خود را عرضه کردند و خادم منصور که ناظر بود، صورت هدايا را ثبت مي کرد.

اما گرفتن هديه به مناسبت هاي مختلف و قدرداني از هديه دهنده و جبران محبت او از سيره مستمره پيامبر بوده است. از امام صادق پرسيدند: فردي داراي زمين کشاورزي بزرگي است که افرادي روي آن کار مي کنند و کشاورزانش علاوه بر خراجي که مي پردازند، به مناسبت جشن نوروز يا مهرگان به اين مالک هديه مي دهند تا محبت و توجه او را به خود جلب کنند. حکم اين هدايا چيست؟

امام پرسيد مگر نه اين که هديه گيرنده و هديه دهنده مسلمان مي باشند؟ پس جايز است که هدايا را قبول کند و آنها را عوض نيکو دهد که سنت رسول خدا بر قبول هديه و جبران نيکو بود و اين را نشانه دينداري مي دانست و آنچه با دينداري مخالف است، قبول هديه از کافران و منافقان بي دين است که اهداف شوم و غير خدايي دارند و دشمنان خدا و رسول مي باشند.(کافي 5/141)

روايت معلّي بن خنيس در عظمت نوروز

نوروز روزي است که پيامبر در غدير براي امام علي عهد و بيعت گرفت و مردم بر امامت و ولايت با امام بيعت کردند، روزي است که رسول خدا امام علي را به وادي جنّ فرستاد و ايشان از جنيان عهد و پيمان بر اطاعت گرفت، روزي است که امام علي بر اهل نهروان پيروز شد و ذو الثديه را کشت، روز ظهور قائم ما اهل بيت و پيروزي او بر دجال و به دست گرفتن ولايت امور مي باشد.

ما در هر نوروزي انتظار ظهور او را داريم.

نوروز از روزهاي ما بوده که فارسيان آن را پاس داشتند و شما(عرب ها) آن را ضايع کرديد.

نوروز روزي بود که پيامبر بني اسرائيل از خدا خواست قومي را که در فرار از طاعون مرده بودند، زنده کند و خداوند فرمود بر قبور آنان آب بپاش و زنده شدند و از اينجا سنت آب پاشي باب شد در حالي که جز راسخان در علم کسي ريشه اين سنت را نمي داند و نوروز اول روز سال فارسيان است.(المهذب، ج1، ص194-195)

1. در روايات متعدد و معتبر به صراحت نوروز به فارس ها نسبت داده شده است و معلوم مي شود عيدي قومي است نه مذهبي و ديني، در حالي که در اين روايات از اعياد مربوط به اهل بيت شمرده شده[ايامنا] که فارس ها آن را گرامي داشتند و عرب ضايع کرد!

2. اگر در نوروز چنين اتفاق هاي مهمي افتاده باشد به يقين نوروز از ايام اللهي مي شود که بايد توسط پيامبر و امامان ياد مي شد و به بزرگداشت آن دعوت مي گرديد در حالي که ما چنين ذکر و دعوتي را نمي يابيم.

3. امام کاظم(ع) به منصور دوانيقي به صراحت گرامي داشت نوروز را به عنوان روزي از يام الله و روز ظهور قدرت خدا ناشناخته معرفي مي کند ولي در اين روايات از بزرگترين روزهاي خدا شناخته مي شود.

نتيجه نهايي

همان گونه که در روايات بالا هم آمد ايرانيان باستان دو جشن مهم داشته اند که در ايام اعتدال بهاري و پاييزي صورت مي گرفته و جشن نيروز و جشن مهرگان بوده است که در اين ايام به سرور و شادي و ديد و بازديد و هديه دادن و ... مي پرداخته اند و اين سنتي نيکو بوده و اسلام هم از ايجاد سنت هاي نيکو و عمل بدانها تمجيد کرده همچنان که باب کردن سنت ناپسند را مذمت نموده است(محاسن، ج1، ص27).

در روايتي آمده که براء بن معرور سه کار انجام داد که بعد از او به اراده خدا سنت شد؛ اول اين که عرب با سنگ خود را تطهير مي کرد و او با آب خود را تطهير کرد و خداوند تطهير با آب را سنت ساخت، ديگر اين که هنگام مرگش قبل از هجرت پيامبر به مدينه، چون در مدينه بود با توجه به بودن کعبه و پيامبر در مکه، وصيت کرد او را به طرف کعبه و مکه بچرخانند و خداوند دستور داد کعبه قبله شده و محتضر را رو به قبله بچرخانند و سوم اين که به هنگام مرگ وصيت کرد که ثلث اموالش را در کارهاي خير مصرف کنند که اين هم سنت شد.(خصال، صدوق، ج1، ص192)

سنّت نوروز نيز از سنن ايرانيان قبل از اسلام بود که وقتي امامان با وجوه مثبت آن مواجه شدند، آن را پذيرفتند و وقتي با وجوه منفي آن مواجه شدند، آن را انکار کردند.

در دوران امامان، ايرانياني که به هر دليل در حوزه حکومت اسلامي ساکن بودند اعم از مسلمان و مجوس، اين روز را گرامي مي داشتند و حتي به امامان در اين روز از جانب ايرانيان هدايايي داده مي شد و آن بزرگواران پذيرفته و از جشن گرفتن اين روز و هديه دادن و ... نهي نکرده اند.

البته عيد نوروز عيدي قومي است و عيدي مذهبي و ديني نيست گر چه بنا به رواياتي براي اين عيد هم غسل و نماز سفارش شده ولي در هر حال اين عيد قومي است و ديني نيست و منافاتي هم با دين ندارد و تا زماني که در راستاي اخلاق و آداب انساني و مفيد باشد، پسنديده است و هر گاه به آداب خرافي يا احيانا مشرکانه و ظالمانه آلوده گردد، بايد با آن آداب مخالفت کرد.

بدعت شمردن اين عيد

متأسفانه همان گونه که سعي شده اين عيد را رنگ و بوي مذهبي و ديني بدهند و روايات مجهول سابق گواه اين اراده بود، در جهت مقابل هم بعضي تلاش دارند اين عيد و بزرگداشت آن را نوعي بدعت و تلاش اسلام ستيزانه جلوه دهند.

متاسفانه هر دو گروه بر خطا هستند و صحيح آن است که عيد نوروز سنتي ملي و ايراني است که وجوه مثبت فراواني دارد و اسلام با وجوه مثبت سنن پيشينيان ستيز نداشته و ندارد بلکه مؤيد و مروج آن سنن مي باشد:

يُريدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيمٌ (نساء/26)

همچنان که بنا بر روايات و نظر مفسران حضرت ابراهيم وقتي ديد عيد قومش با سنن منفي و گناه آلوده است، از حضور در آن عيد خودداري کرد و بيماري خود يعني آزردگي روحي از مشاهده آن سنن غلط را عذر براي شرکت نکردن شمرد.(بيان المعاني، ج3، ص453؛ التحرير، ج23، ص56)