اشاره

در دهه هشتاد و برهه اي کوتاه از نود خورشيدي، فضاي حضور خبر نگاران خارجي در ايران شدت بيشتري به خود گرفت و صاحبان انديشه و رأي به ويژه انديشمندان حوزه و دانشگاه در جهت پاسخ گويي به پرسش هاي آنان مورد اقبال قرار گرفته اند. اين امر در قم و حوزه علميه آن نمود چشمگيري داشت و بيوت مراجع عظام تقليد محل تقاضاي آنان براي دريافت پرسش هاي مختلف ديني، سياسي، اجتماعي و ... بوده است. در اين بين ملاقات خبرنگاران با حضرت آيت الله صانعي به عنوان انديشمند ديني و مرجع نوانديش، فرصت مغتنمي بود که هر هفته خبرنگاراني را از کشور هاي مختلف به چشم خود مي ديد. آنچه در پي مي آيد گلچيني از اين گفت و شنودهاست.

[مشکل اعتياد]

در ايران برخي افراد تحت تأثير مواد مخدر هستند و مشكل اعتياد بوضوح قابل مشاهده است. غربي ها يك مشكل جدي در جوامع اسلامي را پديده اعتياد مي دانند. به نظر جنابعالي از نگاه آموزه هاي ديني چه راهكار و راه حلي براي برطرف شدن اين معضل اجتماعي وجود دارد؟

از منظر آموزه هاي ديني مي توان استعمال مواد مخدر را جرم و گناه تلقي كرد و با فرهنگ سازي به هدايت فكري جامعه پرداخت، ولي وظيفه و رسالت مهمي كه بر دوش دولت هست آن است كه با اهرم هايي كه در اختيار دارند از توليد يا ورود و توزيع اين مواد به درون جامعه جلوگيري كنند، و مردم نيز حق دارند از دولت و نيروي انتظامي و ساير نهادها و ارگانها مانند قوه قضائيه متوقع باشند با اين پديده زشت و معضل اجتماعي برخورد قانوني و قاطع داشته باشند. طبق آمارهايي كه منتشر شده حدود هفتاد درصد زندانيان را افراد معتاد و كساني كه در ارتباط با قاچاق و توزيع مواد مخدر دستگير شده اند تشكيل مي دهند، به هر حال برخورد با پديده اعتياد در سطح جهان نيازمند يك عزم و اراده ي ملي در سطح بين المللي هست كه جلوي كشت و توليد خشخاش در کشورها گرفته شود.

در يك ربع قرن گذشته مسائل مواد مخدر در ايران خيلي جدي شده است. فكر مي كنيد چه تغييري ايجاد شده است و چه علتي دارد؟

كارشناسان و صاحبنظران مسائل اجتماعي نظرات علمي در خصوص اين پديده را بيان مي كنند. دلايل زيادي براي گرايش انسانها به مواد مخدر در جامعه بيان مي كنند ولي مشكلات و گرفتاريهايي كه معمولاً كشورهاي ضعيف با آن روبه رو هستند مانند بيكاري، فقر و تهيدستي، عدم امنيت شغلي و ... در اعتياد افراد به مواد مخدر نقش دارند و به هر حال دولت ها بايد تلاش كنند ابتدا ريشه يابي كنند و با برنامه ريزي دقيق به طور اساسي براي ريشه كن كردن اعتياد اقدام نمايند.

[موسيقي]

به نظر جنابعالي آيا استفاده از موسيقي توسط جوانان امكان پذير است؟

به نظر بنده حرمت موسيقي و غنا حرمت محتوايي است، يعني هر صوت و غنا و موسيقي كه در آن ترويج بي بندوباري و بي عفتي باشد و يا در خدمت عياشي و هوسراني يا ترويج باطل و تخدير آگاهي و به انحراف فكري كشاندن انسانها باشد و يا چهره ناخوشايند و خشن از اسلام عرضه كند، حرام است؛ و اگر غير از اين موارد باشد، استفاده از آن اشكالي ندارد.

[نسل جوان امروز، توانمندي ها و ظرفيت ها]

جنابعالي به عنوان يك عالم ديني و رهبر مذهبي كه به نسل قبل تعلق داريد، چه پيامي براي نسل جوان امروز داريد؟

يكي از دستآوردهاي مهم انقلاب اسلامي افزايش ميزان آگاهي و شناخت مردم ايران نسبت به حقوق اساسي خودشان و آزادي هاي قانوني بود و امام(س) از آغاز نهضت در پانزدهم خرداد مصمم به افزايش بينش و آگاهي مردم بود. نسل جوان ما بايد بياموزد كه چگونه از توانمندي ها و توانايي و ظرفيتهاي خودش استفاده كند تا بتواند با ارتقاء سطح علمي و دانش خود نقش مهمي در جامعه ايفا كند. البته نسل جوان امروز به طور آگاهانه نسبت به مسائل اعتقادي، ديني و مذهبي تلاش مي كند و علاقه مند به كسب بينش نسبت به مسائل ديني است و عالمان ديني نيز سعي مي كنند به سؤالات، ترديدها و ابهام آنان پاسخ هاي مستدل و منطقي ارائه دهند، نسل جوان ما آموخته است كه چگونه در جامعه امروز با هم تفاهم و همزيستي مسالمت آميز داشته باشند، وحدت، همدلي و وفاق ملي مي تواند همگرايي و همبستگي جهاني بوجود آورد و با مردم جهان تعامل و دادوستد فرهنگي و تمدني داشته باشيم و اميدواريم روزي فرا برسد كه تمام مردم جهان در صلح، امنيت و آرامش در كنار يكديگر زندگي مسالمت آميز داشته باشند.

[انعطاف و تساهل در دين]

مردم اروپا احساس مي کنند در آئين اسلام هيچ انعطافي وجود ندارد، در حالي که ما متوجه شديم در اسلام نيز انعطاف هست و ممکن است قوانين بر حسب شرايط زماني خاص تغيير کند. نظر جنابعالي در اين مورد چيست؟

وقتي ما نظرات فقهي بعضي از عالمان ديني ـ چه در بين تسنن و چه تشيع ـ را مي نگريم ملاحظه مي کنيم که آنان بدون در نظر گرفتن شرايط زمان و مکان و مقتضيات زمان با استدلال از مآخذ قوانين و احکام به استنباط قوانين پرداختند و حکم کلي را بيان نمودند، اگر از اين منظر به قوانين اسلام و فتاواي ديني نظر افکنيم متوجه عدم انعطاف خواهيم شد، اما وقتي به مکاتب فکري برخي از عالمان گذشته از جمله ملا احمد اردبيلي (مشهور به محقق اردبيلي) يکي از بزرگترين مجتهدان و فقيهان قرن دهم هجري مي نگريم ملاحظه مي کنيم که با دقت و موشکافي و استدلالات منطقي در فقه، به استنباط قوانين مي پرداخت. محقق اردبيلي در مقام اجتهاد، با شجاعت و صراحت، نظر دقيق خود را بيان مي داشت و در کنار مآخذ قوانين و احکام به اصل سهولت در دين توجه خاصي داشت و اصل آسان گيري ديني را که از حديث نبوي اخذ شده، همواره مدّ نظر داشت و با استفاده از اين اصل و با نوآوري هاي فقهي خود پويايي و نشاط را در فقه بوجود آورد. در دوره معاصر امام خميني(س) در بين مجتهدان و فقيهان به تحول و پويايي در فقه و اجتهاد اعتقاد راسخ داشت و معتقد بود فقيهان بايد به شرايط زمان و مکان و مقتضيات جامعه توجه کنند و براي مشکلات و سؤالات جهان امروز با ساز و کار علمي به مسائل نوين فردي و اجتماعي پاسخ گويند.

[اخراج دختران محجبه از مدارس فرانسه]

همان طور که استحضار داريد در فرانسه دخترهاي محجبه را از مدارس عمومي اخراج کردند. نظر شما در اين باره چيست؟

اين کار از نظر موازين حقوق بشر، خلاف است و منشور حقوق بشر انسانها را در مورد نوع پوشش آزاد گذاشته است و طبيعي است که دولت فرانسه در اين زمينه برخلاف موازين حقوق بشر عمل مي کند.

[قوانين اسلام درباره تساوي حقوق زنان و مردان]

نظر جنابعالي راجع به تساوي حقوق بين زن و مرد چيست؟

به نظر بنده تمام انسان ها در حقوق با هم برابر و مساوي هستند از جمله «تساوي زن و مرد، مسلمان و غير مسلمان در قصاص نفس» و «تساوي زن و مرد، مسلمان و غير مسلمان در دية نفس» که اين ديدگاه و نظريات را در حوزة علميه به بحث گذاشته ام و از آن ها دفاع کرده ام. در تمام قوانين اسلام دو مورد هست که امکان دارد افراد در ارتباط با حقوق زن و مرد برداشت تبعيض از آن داشته باشند. يکي در مورد «طلاق» است که چرا اسلام آن را در دست مرد قرار داده است، ولي علي رغم آنکه اسلام طلاق را بدست مرد داده است، اما عدالت بر قرار است، چون در عقد ازدواج مرد بايد مهريه را بپردازد، حال چنانچه زن بخواهد طلاق بگيرد و مهريه را هم از مرد بگيرد و ما مرد را ملزم به طلاق کنيم، اين ظلم به مرد است، چون مرد هم مهريه را پرداخت کرده و هم اينکه زن ندارد، لذا اين ظلم به مرد است؛ اما اگر زن از همسرش خوشش نمي آيد مي گويد مهريه ام را نمي خواهم و مرا طلاق بده، به نظر بنده بر مرد لازم است که زن را طلاق بدهد و اگر حاضر به طلاق نشد، دادگاه مي تواند از طرف شوهر، اين زن را طلاق دهد و زن مي تواند بعد از اتمام عده طلاق شوهر کند. مورد ديگر « ارث» است که سهم فرزند پسر دو برابر دختر است، ولي در اين مورد هم عدالت هست و به حقوق زن ظلم نشده است. اگر ما جمعيت دنيا را دو نفر (يک پسر و يک دختر) فرض کنيم و تمام ثروت دنيا را هم سه دلار. مبلغ دو دلار را به پسر مي دهيم و يک دلار به دختر. از آنجا که در بحث ثروت، جان و لب مالکيت داراي ارزش است و بر حسب نظام خلقت اين مرد بايد ازدواج کند و علاوه بر پرداخت يک سري از هزينه ها بايد نفقه (هزينه زندگي) همسرش را و سپس فرزندانش را بپردازد. لذا با کمي دقت متوجه مي شويم که زن سهم خودش از يک دلار و درآمدش را دارد و يک دلار سهم مرد با درآمدش را دارد و يک دلار با درآمدش براي خودش است. اگر يک دلار باقي مانده از سهم مرد را با احتساب هزينه هاي مخارج اوليه ازدواج و نفقه همسرش را در نظر بگيريم، سهم هر يک از مرد و زن يک و نيم دلار خواهد بود. بنابراين در بحث ارث و تقسيم سهم الارث از نظر اسلام، عدالت و مساوات بر قرار است.

[اجرا يا عدم اجراي قوانين سخت و خشن]

در كشورهاي اروپايي در قرنهاي گذشته، در قوانين جزايي مجازاتهاي خيلي سخت و خشن وجود داشت كه اكنون تغيير كرده است. در قوانين جزايي اسلام نيز مجازاتهاي سخت و خشن مثل سنگسار وجود دارد. به نظر جنابعالي آيا امكان تغيير اين قوانين براي انطباق با زندگي امروز وجود دارد؟

بنده در خصوص فلسفه وجودي قوانين جزايي در اسلام قبلاً توضيح دادم. در مورد مجازات سنگسار و يا قطع دست سارق كه فكر مي كنيد خشن هستند دو پاسخ براي اين اشكال وجود دارد. اول اينكه برخي از فقها و اسلام شناسان بزرگ مانند ميرزاي قمي معتقدند اجراي حدود و مجازاتها صرفاً به زمان امام معصوم (ع) اختصاص دارد و ما حق اجراي آن را نداريم و در دوره غيبت تنها مي توان تعزير كرد؛ دوم اينكه در مورد همين قوانين جزايي از نظر آئين دادرسي اثبات اين گونه جرايم بسيار مشكل و تقريباً غير ممكن است، زيرا امور عرضي تنها از دو راه اثبات مي شود: اول اينكه شخص مجرم چهار مرتبه از روي وجدان ديني و با اختيار و بدون هيچ اكراه يا تهديدي در نزد قاضي به گناه خود اعتراف كند و يا اينكه چهار نفر شاهد عادل عمل منافي با عفت را كه با چشم خود ديده اند را در دادگاه صالحه شهادت دهند، كه اين مورد هم تقريباً غير ممكن است زيرا هيچ وقت اثبات آن محقق نمي شود، بنابراين دستگاه قضايي مي تواند براي جرايمي كه با امور عرضي ارتباط پيدا مي كند صرفاً تعزير نمايد و با استناد به نظر فقهايي همچون ميرزاي قمي مجازات سنگسار در دوران غيبت امكان اجرا ندارد. در مورد قطع دست دزد نيز با شرايط زيادي كه وجود دارد و آن نيز نحوه آئين دادرسي خاصي دارد كه با شخص سارق بايد از روي وجدان ديني دو مرتبه نزد قاضي به جرم خود اقرار كند و يا دو نفر شاهد كه مورد وثوق و اطمينان باشند بايد شهادت دهند كه آن شخص را هنگام دزدي مشاهده كرده اند. در اين صورت نيز با استناد به نظر فقهاي بزرگي همچون ميرزاي قمي در حال حاضر كه در دوره ي غيبت بسر مي بريم نمي توان حدود را اجرا كرد و صرفاً بايد تعزير نمود. در مورد ساير قوانين جزايي نيز مانند بقيه كشورها مي باشد كه در سيستم قضايي معمولاً اعمال مي شود. در مورد قتل نفس و كشتن انسانها در قوانين كيفري اسلام مجازات قصاص را در نظر گرفته است، يعني اگر شخصي تصميم بگيرد يك انسان بيگناه را به قتل برساند، بر اساس قانون قصاص (قانون مقابله به مثل) بايد به قتل برسد و حكم اعدام دارد، البته اگر صاحبان خون حاضر شوند و خون بها بگيرند يا اينكه به طور كلي وي را ببخشند، در اين صورت از قصاص قاتل صرف نظر مي كنند، اين مورد قتل نفس با بحث قوانين مجازات اسلامي ارتباطي ندارد چون حق قانوني و مسلم خانواده مقتول است كه در اين مواقع تصميم بگيرند. اين حكم قصاص شامل موارد شش گانه در قوانين جزايي اسلام نمي شود. البته قانون قصاص در اسلام يكي از زيباترين و منطقي ترين احكام قضايي در اسلام است و حقوق انسانها نيز حفظ شده است همچنان كه صراحت آيه آن را بيان داشته است «و لكم في القصاص حياه»، بدون آنكه جنبه خشونت داشته باشد امروز نيز بايد اجرا شود. بنابراين در آيين اسلام هيچ مجازات عمومي سخت و خشني وجود ندارد و اگر هم وضع شده است داراي خصوصيات و ويژگي هايي است که در نحوه آيين دادرسي آن قبلاً توضيح دادم. لازم به يادآوري است كه چنانچه ما بتوانيم تعاليم اسلام و قوانين حيات بخش آن را براي مردم جهان خوب تبيين كنيم تقريباً تمام مردم به سمت اين آيين گرايش پيدا مي كنند و آن را مي پذيرند. [مصاحبه مستند ساز آمريکايي آقاي گئورگي با معظم له]

[حساسيت نسبت به مسايل اجتماعي و حقوق مردم]

آيا جنابعالي شخصيتي محافظه كار هستيد؟

خير، بنده محافظه كار نيستم و مستقل هستم و در طول ساليان متمادي پس از پيروزي انقلاب اسلامي آرا و فتاواي فقهي خود را كه مبتني بر فقه شيعه است و در حوزه مورد بحث و بررسي قرار داده ام را در رساله عمليه و ساير كتب علمي خود آنها را انتشار داده ام و اين موفقيت را مديون الطاف الهي، عنايت حضرت امام (س) نسبت به بنده و توجه مردم بزرگوار و حمايت آنان از فتاوا مي دانم؛ در زمينه مسائل اجتماعي نيز هر گاه احساس كردم حقوق اجتماعي مردم رعايت نشده و يا نسبت به اصول و ارزشهاي انقلاب و اهدافي كه مورد نظر بنيانگذار جمهوري اسلامي بوده بي توجهي شده، موضع قاطع خود را در دفاع از اصول و اهداف و ارزشهاي انقلاب اسلامي بيان نموده ام.

با توجه به اينكه جنابعالي در حوزه به تدريس مباني فقهي مشغول هستيد و با طلاب، روحانيون و محققان در حوزه دين سر و كار داريد، احساس راحت تري مي كنيد؟

بنده بيش از پنجاه سال است كه در حوزه علميه به كار علمي، تدريس، تحقيق و پژوهش اشتغال دارم و مسلم است كه يك استاد دانشگاه يا حوزه احساس خوبي نسبت به كار مطالعه و تحقيقات علمي دارد و بنده نيز در زمينه امور ديني، فرهنگي و مسائل اجتماعي تلاش كردم و نسبت به مسائل سياسي در جامعه هم عنايت و توجه خاص دارم. [مصاحبه خبرنگار راديو فرانسه و تلويزيون روسيه با معظم له]