پاسخ مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم به سوالات فقهی جمعی از دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف پیرامون محاربه

مجمع محترم مدرسین ومحققین حوزه علمیه قم‌

با سلام ، به استحضار می‌رساند چندی است موضوع )محاربه) در تریبون‌های تبلیغات رسمی رسانه ملی وبرخی از مطبوعات به شكل گسترده وغیر قابل قبولی مطرح است، طرح این حكم دینی به شكل خاص موجب دلنگرانی‌هایی در برخی از محافل از جمله در بین دانشجویان، نسل جوان وجامعه شده است. این نگرانی‌ها ناشی از این است كه حكم فقهی وسیله اهداف خاص قرار گرفته، استفاده ابزاری از یك حكم فقهی، چهره‌ای خشن از اسلام رحمت ومذهب اهل بیت شده است وزمینه ساز دین گریزی در جامعه می‌شود كه نیازمند تبین وتوضیح است.

مستدعی است به سؤالا‌ت زیر كه در همین رابطه است پاسخ دهید:

1 - محاربه چیست ومبانی قرآنی وفقهی آن كدام است؟

2 - این حكم فقهی چه كاركردی در جامعه اسلامی دارد؟

3 - این حكم فقهی در تحكیم حقوق شهروندی چه نقشی ایفا می‌كند؟

جمعی از دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف‌

بسم اللَّه الرحمن الرحیم‌

پاسخ فقهی مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم‌

خدمت دانشجویان عزیز دانشگاه صنعتی شریف دامت توفیقاتهم.

با سلام وآرزوی موفقیت، پیش از آن كه به سؤالات شما عزیزان پاسخ دهیم به دو نكته مهم نظر شما را معطوف می‌داریم:

نكته اول: یكی از مسائل مهم در هر جامعه‌ای نظارت عمومی بر رفتار و كردار افراد و حاكمان آن جامعه می‌باشد، این معنا در اسلام با عنوان امر به معروف ونهی از منكر نامیده شده است.

توصیه به خوبی‌ها وجلوگیری از بدی‌ها وانحرافات دو عامل اساسی برای سلامت جامعه می‌باشد كه عقل وعقلاء واسلام بر آن تأكید فراوان دارد.

بنابراین بر همه افراد واجد شرایط واحزاب وتشكل‌ها این دو فریضه لازم وضروری است كه بر آنها اصرار بورزند.

چنانچه قرآن كریم ویژگی خاص امت اسلامی را توجه به دو اصل امر به معروف ونهی از منكر می‌داند: ) كُنتُم خیر امّه`ٍ اخرجَت للنّاس تأمُرونَ بالمَعروف وَتَن­هَو­نَ عَنِ المُنكَر...)

(سوره آل عمران، آیه 110)

بدون تردید نقد صحیح وسازنده در جامعه اسلامی مانع از ایجاد انحراف وكژی وقانون شكنی در جامعه خواهد شد وفرقی نمی‌كند كه مردم در برابر مردم یا مردم در برابر حكومت ویا حكومت در برابر مردم باید اقدام به این دو فریضه الهی كنند.

پیامبر گرامی اسلام در آخرین خطبه خود در حجه` الوداع در مسجد خیف فرمود:

هرگز قلب مسلمان نسبت به سه چیز بی‌تفاوت نخواهد بود: 1 - اخلاص در عمل. 2 - نصیحت حاكمان مسلمانان. 3 - در كنار مردم بودن.

ثلاث لا یغِلُّ عَلَی­هِنَّ قلبُ امر مُسلمِ: اخلاص العمل للَّه والنصیحَه`ُ لائِمَّه`ِ المُسلمین واللزوم لجماعته. الكافی ج1، ص40.

و امام صادق‌علیه‌السلام در حدیثی می‌فرماید: )امر به معروف و نهی از منكر راه انبیاء است، و چراغ همیشگی صالحان و شایسته‌گان است، فریضه بزرگی است كه به وسیله آن همه واجبات الهی اقامه می‌شود و راههای مردم امن می‌گردد و كسب و تجارتها حلال و حقوق مظلومان از چنگال ظالمان رها و عمران و آبادی در زمین برقرار وبا انصاف و عدالت در میان دشمنان مردم قضاوت و امور حكومت و زمامداری برقرار و مستحكم می‌شود.

(انّ الامرَ بالمعروفِ والنهی عَنِ المُنكَرِ سیلُ الانبیاءِ وَمنهاجُ الصلحاء فریضَه`ٌ عظیمَه`ٌ بها تُقامُ الفرائض وتأمَنُ ا لمذاهِبُ وتحلُّ المَكاسِب وتُرَدُّ المَظالِم وتُعمَر الارضُ وَینتَصَفُ مِنَ الاعداءِ وَیستَقیمُ الام­رُ. الكافی ج5، ص5.)

امیرالمؤمنین علی‌علیه‌السلام در زمان چنگ نیز صریحاً به یاران واصحاب خود می‌فرماید: مرا از شنیدن حق وعرضه داشتن عدالت خودداری نكنید آنجا كه می‌فرماید:

)فلا تكلمونی، بمثل ما تكلم به الجبابره`... پس آنگونه كه با زمامداران ستمگر سخن می‌گوئید با من سخن نگوئید... به طور تصنعی با من رفتار ننمائید وهرگز گمان مبرید در مورد حقی كه به من پیشنهاد كرده‌اید كندی ورزم (یا ناراحت شوم) ونه اینكه خیال كنید من در پی بزرگ ساختن خویشتنم زیرا كسی كه شنیدن حق ویا عرضه داشتن عدالت به او برایش مشكل باشد عمل به آن برای او مشكل‌تر است از گفتن سخن حق ویا مشورت عدالت آمیز خودداری مكنید، زیرا خود را ما فوق آنكه اشتباه كنم نمی‌دانم واز آن در كارهایم ایمن نیستم مگر این كه خداوند مرا حفظ كند، من وشما، بندگان ومملوك خداوندی هستیم كه جز او خدائی نیست).

(بخشی از خطبه 216)

از طرفی در روایات عدم توجه مردم به این دو اصل را عامل تسلط اشرار ونااهلان بر جامعه می‌شمارد.

وهرگاه مردم ویا امتی از این دو اصل غفلت كند وبه آن اقدام ننماید روی خوشی وسعادت نخواهد دید لذا امیرالمؤمنین علی‌علیه‌السلام می‌فرماید: لا تتركوا الامر بالمعروف والنهی عن المنكر فیولّی شراركم ثم تدعون ولا یستجاب لكم. امر به معروف ونهی از منكر را ترك نكنید والا بدهای شما بر شما مسلط خواهند شد، سپس هر چه دعا كنید اجابت نمی‌شود.

(نهج البلاغه، نامه 47)

و از همین جا است كه در اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی آمده: دعوت به خیر وامر به معروف ونهی از منكر وظیفه‌ای است همگانی متقابل بر عهده مردم نسبت به یكدیگر دولت نسبت به مردم ومردم نسبت به دولت.

واین اصل تا آنجا مهم است كه قیام امام حسین‌علیه‌السلام بر آن استوار بود كه فرمود:... بل خرجت لطلب الاصلاح فی اُمّه` جدّی ان آمر بالمعروف وانهی عن المنكر... وبرای رسیدن به همین هدف حضرت جان خود وعزیزانش را فدا كرد.

نكته دوم: اصل دیگر كه توجه به آن ضروری می‌نماید، اصل حفظ امنیت وآرامش جامعه اعم از امنیت سیاسی قضائی، فرهنگی، اقتصادی و... می‌باشد زیرا بدون داشتن امنیت وآرامش، جامعه از هم گسیخته وهرج ومرج حاكم می‌شود از این رو به حكم عقل ودین حفظ امنیت وآرامش ونظم عمومی از ضروریات می‌باشد وبر مردم وحاكمان جامعه است كه توجه خاص به این اصل مهم داشته باشند.

بنابراین در اسلام وفقه شیعه برای كسانی كه بی‌جهت نظم وامنیت جامعه را بهم بزنند با شرایطی كه خواهیم گفت مجازاتهای سختی برای آنان پیش بینی كرده است.

و اینك پاسخ سوالها

-1: محاربه چیست و مبانی قرآنی و فقهی آن كدام است؟

پاسخ : ریشه عنوان محارب در قرآن كریم در سوره مائده آیه 33 می‌باشد:

اِنَّمَا جَزَاء الَّذِینَ یحَارِبُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَیس­عَو­نَ فِی الار­ضِ فَسَاداً ان یقَتَّلُوا­ او­ یصَلَّبُوا­ او­ تُقَطَّعَ ای­دِیهِم­ وَار­جُلُهُم مِّن­ خِلافٍ او­ ینفَو­ا­ مِنَ الار­ضِ ذَلِكَ لَهُم­ خِز­ی فِی الدُّن­یا وَلَهُم­ فِی الآخِرَه`ِ عَذَابٌ عَظِیمٌ.

(جزای كسانی كه با خدا وپیامبر جنگ می‌كنند ودر زمین برای ایجاد فساد می‌كوشند، آن است كه كشته شوند یا به دار آویخته می‌شوند یا دستها وپاها یكی از چپ ویكی از راست بریده شود یا از سرزمین (جامعه) خود تبعید شوند این فضیحت ورسوایی كیفری است در این جهان ودر آخرت نیز به عذابی گرفتار آیند.)

از آیه شریفه با عطف گرفتن (رسوله) به اللَّه (یحاربون اللَّه و رسوله...) وعطف كلمه فساد به (یحاربون) و صیغه مضارع در كلمه (یسعون) كه دلالت بر استمرار فساد دارد استفاده می‌شود، محارب كسی است كه در صدد جنگ با فرامین و دستورات خدا و بر هم زدن نظام جامعه و تلاش در فساد داشته باشد یعنی كسانی كه با قهر و زور و ایجاد خوف و وحشت وكشتار می‌خواهند موجب فساد و بهم زدن امنیت جامعه شوند و مانع از حركت عادلانه و عادی مردم گردند، محاربند.

و در روایات معتبر و كلمات فقهاء شیعه محارب به كسی گفته می‌شود كه دارای این ویژگی‌ها باشد:

1 - استفاده از سلاح كشنده

-2به كار گرفتن آن در برابر مردم

3 - استفاده از سلاح همراه با ایجاد خوف و وحشت و به قصد بر هم زدن امنیت جامعه و تجاوز به جان و مال مردم باشد.

در روایت معتبر از محمد بن مسلم از امام باقر علیه‌السلام نقل نموده كه حضرت فرمود: ) من شهر السلاح فی مصرٍ من الامصار فعقر اقتصّ منه و نفی به من تلك البلد و من شهر السلاح فی مصر من الامصار و ضَرَبَ وَ عقَرَ واخَذ المال و لم یقتل فهو محارب، فجزائه جزاء المحارب) از روایت این چنین استفاده می‌شود كه اسلحه به روی مردم بكشد (وسائل الشیعه` ج18، باب حد المحارب، ح1)

) برای بر هم زدن امنیت جامعه و ضرب و شتم و تجاوز به اموال مردم گر چه به كشته شدن شخصی نینجامد محارب می‌باشد وكیفر او كیفر محارب است).

مرحوم شیخ طوسی در كتاب نهایه` الاحكام، باب حدّ محارب می‌فرماید: ) محارب كسی است كه سلاح بردارد و اهل ریبه یعنی شخص متهم و مشكوك نباشد و در جامعه و یا راهها خواه از بلاد اسلامی یا بلاد كفر باشد در هر زمان چه شب و چه روز این عمل را انجام دهد چنین شخصی محارب می‌باشد.)

مرحوم محقق در كتاب شرایع باب ششم در حد محارب می‌فرماید: ) محارب كسی است كه به قصد ترساندن مردم اسلحه به روی آنان بكشد خواه این عمل در دریا باشد یا خشكی، در شب باشد یا روز، در شهر باشد یا بیرون شهر، چنین فرد محارب می‌باشد.)

مرحوم شهید ثانی در مسالك ج15 ص5 چنین می‌فرماید: ) كسی كه با قصد ترساندن مردم اسلحه به روی آنان بكشد محارب است.) به دنبال این مطلب شهید می‌فرماید: ) اگر قصد آن شخص ترساندن جامعه و مردم نباشد گر چه مردم از كار او بترسند چنین شخصی محارب نیست.)

بنابراین از كلمات فقهاء شیعه كه برآمده از آیات و روایات است چنین استفاده می‌شود كه محارب كسی است كه با ) قهر ) و غلبه و زور تلاش در ) فساد در جامعه ) و ) ایجاد ناامنی وخوف در میان مردم ) داشته باشد لذا بدون این قیدها و اوصاف، اطلاق محارب جز در مورد راه زنان (قطاع الطریق) كه به عنوان مصداق در روایات گفته شده است غیر قطعی و مورد شك می‌باشد واصل مسلّم و اجماع فقهاء این است كه حدود در موارد مشكوك و شبهه جاری نمی‌شود این اصل از فرمایشات رسول خدا صلی الله علیه و آله استفاده شده است كه فرمود: ) ادروِا الحدود بالشبهات) باید حدود را با شبهه و شك دفع كرد.

(وسائل الشیعه`، باب 24، مقدمات الحدود، ح4)

لذا در قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 جمهوری اسلامی ایران در ماده 183 چنین آمده است: ) هر كس كه برای ایجاد رعب و هراس و سلب آزادی و امنیت مردم دست به اسلحه ببرد، محارب و مفسد فی الارض می‌باشد. ) و در تبصره یك آن آمده: كسی كه به روی مردم سلاح بكشد، ولی در اثر ناتوانی موجب هراس هیچ فردی نشود محارب نیست.

بنابراین هر كس اعم از این كه افراد عادی باشند و یا از مامورین حكومت در صورتی كه با زور اسلحه مردم را به ناحق هراس اندازند، نیز محارب است.

اما كسی كه به این قصد نباشد محارب نیست، چنانكه در ماده 184 نیز می‌گوید: هر فرد یا گروهی كه برای مبارزه با محاربان و از بین بردن فساد در زمین دست به اسلحه بزند محارب نیستند.

-2 ) این حكم فقهی چه كاربردی در جامعه اسلامی دارد؟)

پاسخ : جامعه‌ای كه امنیت خاطر ندارد، یا امنیت فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی ندارد، پیشرفت، آسایش، آرامش و حتی معنویت نخواهد داشت مانند این كلام مولا: ) رِفاهِیه` العیش فِی الامن. لذت زندگی در امنیت است.) )لا نعمه` اهنأ مِنَ الامن. هیچ نعمتی گواراتر از امنیت نیست.). ) شَرُّ البِلادِ بَلَدٌ لا امِنَ فیه وَلا خصب. بدترین شهرها، بلادی است كه در آن امنیت نباشد.). ) شَرُّ الاوطان ما لَم­ یأمَن فیهِ القُطّان. بدترین زیست، جایی است كه سكونت در آن توام با امنیت نباشد.) چنانكه در برخی روایات میان دینداری وامنیت ارتباط برقرار شده و ناامنی سبب بی‌توجهی به معنویت و اخلاق می‌گردد.

-3 ) این حكم فقهی چه نسبت با حقوق شهروندی دارد و آیا با مفاد حقوق بشر در تضاد است؟)

پاسخ: از مفاد مصوبات حقوق بشر چنین استفاده می‌شود كه: انسانها در عقاید، گفتار، رفتار خویش آزادند مادامی كه به آزادی و امنیت دیگران آسیبی نرسانند بنابراین فرد محارب یعنی كسی كه با اسلحه كشیدن به روی مردم و قصد ترساندن و بهم زدن امنیت جامعه را دارد چنین شخصی آزادی برای ایجاد نا امنی ندارد و باید جلوی اخلال و افساد او گرفته شود لذا یك شهروند ذی حق كسی است كه مراعات حقوق دیگران وتوجه به امنیت و آرامش سایر شهروندان داشته باشد.

روزنامه اعتماد و

moc.moqamjam.www