گرد هم آمدن قوه فقاهت و تفسير قرآن در وجود يك شخص در تاريخ اسلام كم نيست. لكن به فعليت رسيدن آن، چندان فراوان نبوده است. مرحوم آيت الله سيدمصطفي خميني فرزند ارشد حضرت امام رضوان الله تعالي عليه از نمونه هاي اين مساله است. او فقيهي بود جوان كه با نگارش تفسير ارزشمند خود، توانايي اش را در علوم قرآني و تفسير فعليت بخشيد. گر چه مرگ نابهنگام آن دانشور، فرصت تكميل و اتمام آن مجموعه تفسيري ارزشمند را از او سلب كرد، لكن همان مقدار نوشته شده، كه در چهار جلد انتشار يافته است، گواهي روشن بر مقام بلند او در ميان مفسران شيعه در عصر جديد است.1 حاج آقا مصطفي خميني مومن پارسايي بود از تبار پاكان كه سراسر زندگي اش در هجرت و جهاد، همراه با تعليم و تعلم سپري شد و بركات وجودش به جامعه اسلامي رسيد، چنان كه سوگ شهادت او بهانه تجمع مبارزان مسلمان در مساجد و آغاز انقلاب اسلامي ايران شد. آن مرحوم در تاريخ 1309 هجري شمسي مطابق با سال 1349 هجري قمري در قم چشم به جهان گشود و در سال 1356 هجري شمسي در نجف اشرف به گونه مرموزي ناگهان از دنيا رفته و به شهادت رسيدند. ايشان مدارج تحصيلي مهم و مقام علمي بلندي در ميان اقران داشت و صاحب آثار قلمي فراوان بود كه بخشي از آنها به تفسير قرآن اختصاص داشت. تفسير وي شباهت زيادي به طرح تفسيري شهيد مدرس دارد كه در اينجا پس از معرفي فشرده آثارش به معرفي آن تفسير مي پردازيم.

تاليفات حاج آقا مصطفي‌

او نه تنها در زمينه تدريس و شاگردپروري، فردي پرتلاش و موفق بود بلكه در زمينه پژوهش و نگارش و تاليف كتاب هاي سودمند نيز بسيار موفق و پيشاهنگ به حساب مي آمد. برخي از آثار قلمي و تاليفات ايشان كه به چاپ رسيده و پخش شده است، نشانگر مقام علمي آن مرحوم و گستردگي پژوهش هاي او در زمينه هاي مختلف است.

در هر صورت، تاليفات عمده و آثار قلمي قابل ذكر آن بزرگوار از اين قرار است؛ -1 القواعد الحكميه نوشته يي است در فلسفه متعاليه و به عنوان حاشيه و تعليقه يي بر كتاب "اسفار" صدرالمتالهين شيرازي (مخطوط). -2 كتاب البيع؛ يك دوره كامل مباحث استدلالي بيع (در سه جلد، خطي)2 -3 مكاسب محرمه، دو جلد در فقه استدلالي (خطي) -4 كتاب الاجاره يكي از مباحث فقه كه به صورت استدلالي بحث كرده بودند و گفته مي شود نسخه دستنويس آن در يورش ماموران ساواك به خانه او به همراه سه هزار جلد كتاب ديگر به غارت رفت. -5 مستند تحريرالوسيله، شرح كتاب فقهي و فتوايي حضرت امام خميني(ره) -6 تعليقه يي بر عروه الوثقي، متن اصلي كتاب عروه الوثقي. كه به طور خلاصه "عروه" ناميده مي شود، نوشته فقهي و فتوايي مفصل از فقيه بزرگوار سيدكاظم يزدي(ره) است، كه بعد از ايشان فقها و مراجع تقليد شيعه، حواشي و تعليقات زيادي بر آن نوشته اند. حاج آقا مصطفي خميني نيز از جمله كساني است كه بر اين كتاب، تعليقه زده و فتاواي خود را بر آن افزوده است. قابل ذكر است كه توانايي بر نوشتن اين قبيل كتاب ها از نظر عرف حوزه هاي علميه، نشانه اجتهاد فقهي نويسنده آن است. -7 تحريرات في الاصول، يك دوره علم اصول به سبك استدلالي و مفصل است. جلد اول آن به همت آقاي سيدمحمد سجادي توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي (561 صفحه، قطع وزيري) به چاپ رسيده است. -8 شرح زندگاني ائمه معصومين؛ اين اثر در تاريخ ائمه معصومين و فقط تا شرح حال امام حسين (ع) نوشته شده، اما هنوز به چاپ نرسيده است. -9 كتاب اصول، كتاب مختصر ديگري به جز تحريرات في الاصول كه در علم اصول فقه نوشته شده است. (خطي) 10- القواعد الرجاليه كتابي در مباحث علم رجال، كه از علوم ابزاري و پيش نياز فقه استدلالي است. 11- كتابي در بحث نكاح و در موضوع فقه 12- تفسيرالقرآن الكريم (كه آن را جداگانه معرفي خواهيم كرد.)

روش تفسيري

چنان كه گفته شد، يكي از آثار قلمي ارزشمند حاج آقا مصطفي خميني، كتاب تفسير قرآن كريم است كه متاسفانه ناتمام مانده است. اين كتاب در بردارنده تفسير آيات سوره حمد و شماري از آيات اوايل سوره بقره (آيات 6 تا41) است و در چهار مجلد به اهتمام آقاي سيدمحمد سجادي اصفهاني در سال 1362 از سوي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به چاپ رسيده است. البته مجلد اول آن قبلاً توسط مطبوعاتي اسماعيليان در قم به چاپ رسيده بود كه شامل جلد اول و جلد دوم (تا صفحه 122) از چاپ ارشاد است. متاسفانه چاپ و نشر اين اثر ارزشمند مطلوب نيست، چرا كه داراي اغلاط فاحش و فراوان بوده و فاقد فهرست هاي لازم است. آن مرحوم، تفسير هر آيه قرآن را در ابعاد و تخصص هاي مختلف مورد توجه قرار داده است. نوشته ايشان در اين مورد، با طرح تفسير نانوشته آيت الله سيدحسن مدرس(ه) همسويي، هماهنگي و مشابهت دارد. چنان كه بيشتر گفتيم. در ميان اوراق باقيمانده دستنويس سيدحسن مدرس(ه) پيش نويس طرح تفسيري وجود دارد كه اخيراً شناسايي و معرفي شده است. آن طرح مشابهت زيادي با طرح كتاب تفسير مرحوم حاج آقا مصطفي دارد با اينكه طرح مدرس جزء اسناد خانوادگي بوده و تا همين چند سال اخير در هيچ جا منتشر نشده و ديده نشده است. طرح مدرس در ميان اوراق شخصي او قرار داشت و آن را آماده كرده بود تا بر آن اساس تفسير قرآني نوشته شود و در مدرسه سپهسالار سابق مورد تدريس قرار بگيرد اما بر اثر بازداشت و زنداني شدنش توسط دستگاه رضاخان ميرپنج و عمال انگليس در ايران، نتوانست طرح خود را تبديل به كتاب كند، تا اينكه به شهادت رسيد.

مي توان گفت مرحوم سيدمصطفي خميني در آن بخش از كتابش كه آن را تمام كرده، به حدود 80 درصد با طرح تفسيري مرحوم مدرس هماهنگ و همسو بوده است و اين بسيار عجيب است كه اولياي خدا در حركت هاي فكري و اصلاحي خود، بدون آنكه از انديشه همديگر خبر داشته باشند به نقطه مشتركي مي رسند و پيرو فكر واحدي مي شوند. اين دو فقيه شهيد نيز بدون آنكه از انديشه يكديگر درباره شيوه تفسير قرآن مجيد خبر داشته باشند، تقريباً به يك فكر و طرح مشترك دست يافته بودند.3 با اين حال جاي تاسف بسيار است كه طرح مرحوم مدرس، اصولاً نانوشته و طرح مرحوم حاج آقا مصطفي نيز در سوره بقره ناتمام ماند.

روش تفسيري حاج آقا مصطفي مبتني بر تفصيل و توضيح كامل است. ايشان اول آيات مورد نظر را درج مي كند و سپس تحت عنوان "المسائل اللغويه و الصرفيه" به واژه شناسي و اشتقاق صرفي كلمات مي پردازد، سپس اگر بحثي راجع به نحوه نگارش و "رسم الخط" واژه هاي آن باشد راجع به آن سخن مي گويد، آنگاه بحثي درباره "اختلاف قرائت ها" مي گشايد، سپس بحثي درباره چگونگي "اعراب و علم نحو" انجام مي دهد، بعد از آن، آيات مورد نظر را از نگاه "علم معاني و بيان و فن بلاغت" مورد كاوش قرار مي دهد و بعد به استخراج و دسته بندي نكته هايي مي پردازد كه امكان برداشت آنها از آن آيات، راجع به علم "اصول فقه" وجود دارد. آنگاه تحت عنوان "الحكمه و الفلسفه" نكته هاي فلسفي آيه را مورد دقت و گفت وگو قرار مي دهد. بعد از آن به "نكته هاي اخلاقي و پند و موعظه" يي كه از آن آيه استفاده مي شود، اشاره مي كند و نيز اگر مطلبي عرفاني و اشراقي وجود داشته باشد آن را بيان مي كند و در پايان تحت عنوان "التفسير و التاويل علي اختلاف المسالك و المشارب" به جمع بندي مباحث گذشته و آرا و نظرات تفسيري گوناگون پرداخته و در ضمن آن با تبيين كامل و نهايي مفهوم آيه، ديدگاه خود را بيان مي كند.

در اين قسمت، ايشان نخست ديدگاه پيروان تفسير روايي را با عنوان "علي مسلك الاخباريين" درج مي كند، آنگاه نظرات اصحاب اجتهاد و راي را مي آورد، سپس ديدگاه "اهل ذوق و عرفان" يا "انس و عرفان" و نيز "فلاسفه و حكما" مانند صدرالمتالهين و غيره را مي آورد. خوانندگان محترم مي توانند به عنوان نمونه، تفسير آيه 31 سوره بقره را در جلد چهارم تفسير ايشان (صص369-313)، ملاحظه و تطبيق كنند.

نقاط قوت و ضعف اين تفسير

يكي از فضلا اخيراً با نگارش مقاله يي به نقد و ارزيابي علمي تفسير مرحوم حاج آقا مصطفي پرداخته و نكته هاي مفيدي را يادآور شده است4 كه البته در مقام بررسي تفصيلي اين كتاب و ذكر نقاط قوت و ضعف آن بيش از اينها مي توان نكته استخراج كرد و مطلب نوشت وليكن هدف ما بر اختصار است.

به رغم محسناتي كه اين تفسير دارد و محتواي آن بيانگر شخصيت علمي جامع مولفش است از نقاط ضعف واضح نيز به دور نيست كه از جمله آنها زياده روي در طرح مباحث تخصصي و علمي در ذيل و ضمن تفسير آيات قرآن مجيد است. اين مساله باعث شده است گاهي بسياري از مباحث و مسائل غيرمربوط به تفسير نيز در آن بيايد و موجب طولاني شدن بدون دليل كتاب شود. چنان كه تفسير سوره حمد به تنهايي بالغ بر حدود 220 صفحه شده است. همان گونه كه آن مرحوم به بهانه تفسير "بسمله" بحث درازدامني درباره موضوع حرمت و حليت مس اسم جلاله خداوند انجام داده و در آن همه شقوق فقهي و روايات را آورده است. هر چند نمي توان تفسير شهيد حاج آقا مصطفي را با تفسير طنطاوي مقايسه كرد وليكن گرايش به درج مباحث تخصصي غيرتفسيري و دستاوردهاي علوم مختلف در آن بيش از حد معمول است به ويژه مباحث فلسفي، عرفاني، فقهي و ادبي. با اين حال از نقل مباحث تخصصي مربوط به علوم تجربي و طبيعي اثر كمتري در آن هست و اين نيز شايد به دليل عدم تخصص مولف در اين رشته ها بوده است.

با لحاظ نكات يادشده در مقام تعيين جايگاه اين تفسير در ميان تفاسير مختلف (از نظر شيوه تفسيري) به دليل اجتماع گرايش هاي مختلف ضرر عمده انباشت مطالب علمي و مباحث تخصصي در يك كتاب تفسيري اين است كه جنبه هاي هدايتي و پرورش روح قرآن را تحت الشعاع قرار مي دهد كه هدف اصلي قرآن مجيد است.

با اين همه روح آزادگي و عدم تقليد در سراسر كتاب هويدا است. چنان كه مي بينيم مرحوم حاج آقا مصطفي به رغم احترام عميقي كه به والد بزرگوار خود امام خميني(ه) دارد، در مواردي به صراحت و با احترام نظرات ايشان را نيز نقد و رد كرده است. از جمله در جايي كه ايشان درباره نخستين واضع لغات و زبان ها بحث مي كند نظر امام خميني(ه) را مبني بر اينكه واضع لغات خداوند متعال و با فرشتگان هستند، رد مي كند و مي گويد؛ "الحق احق ان يتبع من عقول الرجال"5

پي نوشت ها:

1- يادآوري مي كنم زندگينامه مفصل ايشان را در كتاب "سيره صالحان" آورده ام كه علاقه مندان مي توانند به آن مراجعه كنند.

2- شهيد هجرت و جهاد

3- در كتاب شهداي روحانيت، كتاب البيع حاج آقا مصطفي را 10 جلد معرفي كرده است ولي در مصاحبه با برادر ايشان (مرحوم حاج سيداحمد آقا)، سه جلد معرفي شده است.

4- رك قضايا اسلاميه، مناهج المفسرين، العدد الثاني، سال 1416 ه ق /1995م، صفحات

197-205، به قلم سيدمحمد المشعل، چاپ قم

5- رك تفسير القرآن الكريم، ج1، ص159