* حسین علیزاده (محقق و نویسنده)

در آغاز

در این نوشتار 14 کتاب درباره «علل و عوامل دین گریزی» در دو بخش معرفی شده است. بخش اول شامل 4 کتاب مهمتر است که هر یک به تفصیل معرفی شده اند: دو کتاب اول مربوط به سالیان پیش از انقلاب اسلامی است که پدید آورندگان آنها به ترتیب استاد شهید مرتضی مطهری و مرحوم دکتر علی شریعتی بوده اند. دو کتاب دیگر در سالهای پس از انقلاب پدید آمده و کاملاً متأثر از دو کتاب نخست بویژه کتاب استاد مطهری هستند.

در بخش دوم 10 کتاب دیگر به اجمال و فهرست وار معرفی شده اند که تنها یکی از نویسندگان آنها غیرایرانی (برتراند راسل) است ولی 3 ترجمه از آن وجود دارد (که با احتساب هر سه ترجمه تعداد عناوین این کتابشناسی مختصر 16 عنوان می شود!) و پیداست این کتاب مهم و اثرگذاری بوده است.

شگفتا که با همه اهمیتی که این موضوع دارد و در سالیان اخیر هیمنه و حساسیت بیشتری نیز یافته، تاکنون تحقیق چندان مهم و مفیدی درباره آن صورت نگرفته است، به گونه ای که ما برای تهیه این نوشتار هرچه بیشتر جُستیم کمتر یافتیم! و جالب است که این 14 عنوان با جستجو در میان بیش از 10 هزار عنوان از آثار مذهبی مکتوب (و چاپی) پیدا شده که در فاصله نزدیک به نیم قرن! (1350 تا 95) پدید آمده اند!

البته در حین کار به تعداد بیشتری مقاله و پایان نامه مربوط به این موضوع برخورد کردیم که در اینجا فقط کتابهای چاپ شده معرفی شده اند.

یک نکته مهم و مرتبط دیگر اینکه در سال 1393 پژوهشی توسط محمد امین ربانی با عنوان «کتابشناسی آسیب شناسی دینی» منتشر شد که البته تا حدی مشتمل بر مسأله دین گریزی نیز هست و در اینجا با ذکر مشخصات به آن ارجاع می دهیم. (مجله «میراث شهاب» نشریه کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشی نجفی، سال بیستم شماره 76 ـ 77، ص 291.) در پایان این آغازه بجاست که بر ضرورت و اهمیت انجام تحقیقات میدانی و نظری بیشتر در این باب تأکید کنیم و امید است که بزودی این کارنامه نحیف به همت بلندهمتان پر برگ و بار شود.

بخش اول: کتاب شناسی تفصیلی

1. «علل گرایش به مادیگری» به قلم استاد شهید مطهری در این مبحث پیشگام شمرده می شود. این کتاب در اصل، حاصل دو سخنرانی در سال های 48 و 49 شمسی بوده که بعداً صورت کامل شده آنها در سال 50 چاپ و در سال 52 با اضافاتی دیگر به چاپ دوم رسیده و سپس به زبان عربی و احتمالاً زبان های دیگر ترجمه شده است. آنچه در اینجا معرفی می شود چاپ هشتم آن در تیرماه سال 57 است که با مقدمه ای جدید و باز با توضیحات تکمیلی دیگری به قلم خود استاد شهید همراه شده و در 264 صفحه قطع رقعی از سوی انتشارات صدرا نشر یافته است. عنوان مقدمه آن «ماتریالیسم در ایران» است که در آن چندان سخنی از علل دین گریزی و گرایش به ماتریالیسم نیست اما ضمن آن برخی جریانات روشنفکری چپ و گروه مذهبی چپ زده ای به نام فرقان (عاملان ترور مؤلف شهید کتاب)، بسیار مورد انتقاد قرارگرفته اند. در این مقدمه، مؤلف یکی از شیوه های جدید ماتریالیست های ایرانی را تحریف شخصیت هایی همچون حافظ و حلاج دانسته که به ترتیب از سوی احمد شاملو (در مقدمه ای بر تصحیح و روایت خویش از دیوان حافظ) و علی میرفطروس (در کتابی درباره حلاج) صورت گرفته و این نویسندگان آن دو عارف را ملحد! معرفی کرده اند. (صفحات 24 تا 33)

شیوه دیگری که به نظر استاد از سوی چپ گرایان مذهبی (گروه فرقان) به کار گرفته شده تحریف آیات قرآن است که در جلسات و سپس جزوات تفسیری آن ها مندرج است و در مقدمه کتاب به بررسی چند نمونه آن ها از جمله در سوره بقره پرداخته شده است. (صفحات 40 تا 51)

پس از مقدمه و در اصل کتاب، نگاه استاد به علل پدیده دین گریزی و مادیگری بیشتر نگاهی فکری و فیلسوفانه است. ایشان نخست به سابقه تاریخی مادیگری قبل و بعد از اسلام پرداخته و سپس برخی از علل مادیگری در قرون جدید را به نقش منفی کلیسا در قرون وسطی نسبت می دهد که به 2 شیوه بوده است: نخست «نارسایی مفاهیم دینی کلیسا» به ویژه درباره وجود خدا و او که صاف او و ارائه تصویری ناقص و انسانوار از اوست و دیگر خشونت های کلیسا در سلب آزادی عقیده و برپایی دادگاه های تفتیش عقاید و ارتکاب جنایاتی نسبت به انسان ها به عنوان مبارزه با جادوگری بوده است. (ص 71 تا 87) در ادامه به نمونه هایی از نارسایی مفاهیم فلسفی غرب به طور مفصل پرداخته شده که بخش عمده ای از کتاب (بیش از 100 صفحه) را در برمی گیرد و برخی از اهم مطالب آن به قرار ذیل است:

نخست «مشکل علت نخستین» در متون فلسفی غرب و ریشه ضعف فیلسوفان غربی به ویژه هگل و راسل (در کتاب چرا مسیحی نیستم؟) در حل این مسأله بررسی شده و با ریشه نیازمندی اشیا به علت از نظر متکلمین و فلاسفه اسلامی مقایسه شده و نتیجه گرفته شده که فیلسوفان غربی عمدتاً نتوانسته اند ریشه عدم نیاز علت نخستین (علت العلل و خدا) را به علت دریابند که همان صرف الوجود و کمال مطلق و واجب الوجود بودن است و اینکه فقر ذاتی و ماهوی و ممکن الوجود بودن که مرتبه ای متأخر در هستی است منشأ نیاز به علت است که اینها در خداوند راه ندارد. (ص 112 تا 127) سپس مسأله تکامل و نظریه داروین مطرح و بررسی شده و نتیجه گرفته اند که این نظریه بر خلاف برداشت غلط غربی ها نه ضد دین است و نه ضد خدا، چرا که تکامل نیز یکی از قوانین و نوامیس خلقت است. (ص 129 تا 150)

در ادامه، «اصل علیت و برهان نظم» (و انتقادات دیوید هیوم بر آن) و نیز مسأله جبر و اختیار مورد بحث قرار گرفته و باز بر خلاف برداشت برخی از اندیشمندان غربی، نشان داده شده که هیچ یک از اینها ضرری به قدرت و شوکت خداوند نمی زند از جمله اینکه در پاسخ به هیوم می گوید برهان نظم بر فرض قصور، برهان اثبات همه صفات کمال الهی نیست و حداکثر نشان می دهد که این طبیعت، ناظم و ماورایی دارد که آن ماورا حاکم بر طبیعت و مدبّر آن است. (ص 150 تا 196)

در مباحث پایانی کتاب «نارسایی مفاهیم اجتماعی و سیاسی» مطرح شده و اینکه وقتی دین را در تقابل با آزادی و طرفدار استبداد و اختناق اجتماعی نشان دهند، نتیجه ای جز گریزاندن افراد از دین و سوق دادن آن ها به ضدیت با مذهب و خداگرایی ندارد. (ص 201 تا 204)

«اظهارنظر غیرمتخصص» نیز از عناوین بعدی کتاب است که باز همراه است با نمونه هایی از فرهنگ دینی کلیسا و غرب و نیز رفتارهایی در میان خودمان که گونه ای دفاع غلط و ضد تبلیغ است و اگرچه موقتاً عده ای از عامیان را جذب کند، در حقیقت از علل رماننده و گریزان شدن مردم و جوانان از دین است. (ص 209 تا 212)

در ادامه، مؤلف تحت عنوان «خداپرستی یا زندگی» نمونه هایی از آموزه های دینی تحریف شده و خرافی را مثال می زند که موجب محدودیت مردم و مبارزه با غرایز طبیعی آنها در استفاده معقول از مواهب زندگی می شود (ص 215 تا 221).

سپس به نقش «محیط اخلاقی و اجتماعی نامساعد» در دین گریزی پرداخته و رابطه بین مادیت اخلاقی و اعتقادی مطرح شده و نقش ظلم و فساد محیط و تأثیر گناهان در رویگردانی از معنویات مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است. (ص 225 تا 233)

«سنگر قهرمانی و پرخاشگری» آخرین عنوان از مجموعه علل گرایش به مادیگری دانسته شده و توضیح اجمالی آن اینکه اگر روحیه محافظه کاری، و عافیت طلبی و توجیه گری در پیشوایان دینی رواج یابد (که بر خلاف رسالت و نقش اجتماعی پیامبران و مؤمنان راستین در قرآن است) ماتریالیست ها و کمونیست ها کسب اعتبار کرده و به عنوان انقلابی و پیشتاز تغییرات مطلوب مطرح می شوند. (ص 237 تا 247)

پایان بخش کتاب، «نتیجه» این بررسی است و اینکه باید مکتب الهی را بطور معقول و علمی و استدلالی عرضه کنیم، به خداوند تصویر جسمانی و بشری ندهیم و او را فقط در اوج آسمان ها جستجو نکنیم. نیز باید خدا را فقط آغاز کننده جهان ندانیم و خلاصه با تصورات نامربوط درباره علم و اراده ازلی مبارزه کنیم و جلوی لغزش های فکری و قشریگری و جمود در مسائل الهیات را بگیریم. (ص 252 تا 253) و یک گام اساسی در مبارزه با مادیگری، عرضه کردن یک مکتب الهی است که بتواند پاسخگوی نیازهای فکری اندیشمندان بشر باشد. (ص 255 تا 256)

باید مکتب الهی را پشتوانه حقوق سیاسی و اجتماعی قرار دهیم که دیگر قبول خدا ملازم با قبول حق زورگویی و استبداد حکمران تلقی نگردد. با هرج و مرج تبلیغی و اظهارنظرهای نامتخصص نیز باید مبارزه شود و به محیط مساعد اخلاقی و اجتماعی که هماهنگ با مفاهیم متعالی معنوی باشد، باید کمال اهمیت داده شود. (ص 256)

آخرین جملات کتاب هم زیبا و پرمعناست: «از همه ضروری تر اینکه در عصر ما باید علاقمندان و آشنایان به مفاهیم واقعی اسلامی سعی کنند بار دیگر حماسه را که رکنی از مفاهیم اسلامی بوده، بدانها برگردانند. البته بازگردانیدن حماسه به مفاهیم اسلامی نیازمند است به جهادی فکری و قلمی و زبانی... و جهاد دیگری عملی.» (ص 257)

گفتنی است که استاد شهید مطهری در برخی دیگر از گفتار ها و نوشتار های خویش از علل دین گریزی و آسیب های دینی سخن گفته است از جمله: انسان و سرنوشت بویژه مقدمه آن، عدل الهی بویژه مقدمه آن، اسلام و مقتضیات زمان، حماسه حسینی (بویژه در بخش تحریفات عاشورا).

همچنین دست کم سه کتاب مفصل با عنوان «آسیب شناسی دینی» برگرفته از آثار استاد مطهری پدید آمده که نشانگر رویکرد طبیبانه و آسیب شناسانه ایشان نسبت به دین و دین گرایی و بررسی عوامل دین گریزی بوده است.

2. «پدر، مادر! ما متهمیم» عنوان کتابی است مشهور از دکتر علی شریعتی که آن هم در اصل سخنرانی ای بوده در آبان ماه سال 50 ش. و بعداً (گویا با شرح و بسط بیشتر) به صورت کتاب، در تیراژی بسیار چشمگیر بارها به چاپ رسید و به زبان های دیگر نیز ترجمه شد. یکی از مترجمان مشهور آن، شاعر و مترجم نامدار کُرد، عبدالرحمن شرفکندی متخلص به «هژار» است که آنرا با عنوان «دایه، باوه! کی خراوه؟!» [مادر، پدر! کی گناهکار است؟] به کردی زیبایی ترجمه کرده و انتشارات سروش آن را عرضه کرده است. این کتاب که با حجمی اندک (حدود 120 صفحه رقعی) نکات بسیاری را در باب علل دین گریزی مطرح کرده است، در عمل، فهرست مطالب و فصل بندی و ساختار منسجمی فراتر از سخنرانی ندارد و لحن خطابی و پرشور آن همچنان حفظ شده است. این کتاب، در واقع دو بخش اصلی سلبی و ایجابی دارد: تا حدود نیمه اول (ص 57) که از زبان نسل جدید و طبقه جوان تحصیل کرده و دانشجوست خطاب به پدران و مادران، که در آن قرائت سنتی از دین شدیداً مورد حمله و انتقاد قرار گرفته و نشان داده شده که این قرائت عمدتاً خرافی و نامعقول است. در این نیمه اول کتاب که جنبه سلبی دارد، به روشنی تقابل و تضاد سنت و تجدد (در امور مربوط به دین) به تصویر کشیده شده و اصول و فروع دین به ویژه، نگاه به نماز، حج، جهاد و عاشورا و انتظار از نوع سنتی و عامیانه به چالش کشیده شده است. در ادامه (از ص 58 تا پایان) شریعتی با همان نگاه ویژه خویش در باره مذهب علیه مذهب و تشیع صفوی و علوی، عقاید عامیانه مطرح شده را از نوع مسخ و تحریف اسلام دانسته و در واقع حق را به جوانان متجدّد داده است که با اسلام خرافی و امامت و عاشورای تحریف شده یا غلوّآمیز و تخدیری مخالف باشند. او سپس کوشیده است که این بار با نگاهی مثبت تحت عنوان کدام اسلام؟ نظرگاه درست و دیدگاه خود را درباره عناوین، مفاهیم و مسائل مطرح شده توضیح دهد و سازنده بودن نگاه درست به مفاهیمی همچون اختیار، قضا و قدر، توکل، انتظار و عاشورا را نشان دهد.

بنابراین از نظر شریعتی، از اهم علل دین گریزی جوانان، محیط و نگاه سنتی متحجر و مذهب خرافی موروثی است که توان پاسخگویی به نیازها و پرسش های ترقی خواهانه عصر جدید را ندارد. او می گوید خیل جوانانی که غرب زده می شوند از مذهبی می گریزند که به صورت عادات و تقلید های ذهنی منجمد درآمده و آن اسلام بیداری بخش و حرکت آفرین که با نوآوری مستمر عقلی و عملی و همگام با زمان و بلکه پیشرو آن بوده، اساساً برای آنها مطرح نشده و غریب و مهجور مانده است.

از سوی دیگر فرهنگ تازه نفس و مهاجم غرب به عنوان حریفی هوشیار و مجهز با تمامی امکانات پیشرفته، سلطه جویانه بر ما تاخته و دین سنتی و عامیانه، منفعلانه عرصه را به آن باخته و خود را در تلاشی عبث از نفس انداخته است! و شریعتی می کوشید با پالایشگری، برداشتهای غلط و ارتجاعی را بزداید و دین راستین را پیشرو و توانمند معرفی کند.

از این رو باید به شریعتی و جوانان متجددی که او خود را سخنگوی آن ها می دانست، حق داد که درباره جایگاه و سرنوشت مذهب در جامعه بسته چنین سخن بگویند و نقش استبداد دینی و استعمار فرهنگی را در تزلزل پایگاه اجتماعی دین به تصویر کشند. شریعتی علل بی اعتقادی و دین گریزی و حتی دین ستیزی را بدینگونه برشمرده و توضیح می دهد که چرا قشر او (روشنفکران) از مذهب بیزار شده و با آن بیگانه گشته اند که این بیگانگی و گریز راه را برای شعارهای نو و مکاتب فلسفی روزآمد و مدعی حل مشکلات انسان ها، باز می کند. شریعتی در حقیقت به جای اینکه گناه را به گردن اقشار دین گریز بداند، متولیان، پدران و مادران نسل های گذشته و گذشته گرا را متهم می کند که تلقی درستی از دین نداشته و مدافع و مروج سنت های غلطی تحت عنوان دین بوده اند که دیگر قابل دفاع نیست، چون نه تنها کارساز و مفید نیستند بلکه زیان هم دارند، چرا که توجیه گر انفعال، عقب ماندگی و انحطاطند.

گفتنی است که در نقد کتاب مذکور، کتاب ها و مطالبی انتشار یافت که از جمله معروفترین آن ها «پدر، مادر! پوزش می طلبیم» از شیخ قاسم اسلامی است که سالها سرسختانه از منتقدان سنتی شریعتی بود.

این دو کتاب مربوط به سالهای پیش از انقلاب است و کتاب سوم و چهارم که در پی می آید در سالهای پس از انقلاب پدید آمده اند.

3. «رهزنان دین» با عنوان فرعی آسیب شناسی دین و دینداری در نهج البلاغه کتابی است از مصطفی دلشاد تهرانی است که چاپ اول آن در زمستان 79 در 351 صفحه رقعی از سوی انتشارات دریا منتشر شده است. پیش از آن، دلشاد تهرانی بیش از 10 عنوان کتاب هایی دیگر را تألیف کرده که آنها هم عمدتاً برگرفته از نهج البلاغه (در جهت شرح موضوعی آن) بوده اند.

این کتاب در 15 بخش و یک دیباچه و پیشگفتار عمدتاً در پی بررسی و تبیین عوامل دین گریزی بر اساس نهج البلاغه پدید آمده است. پیشگفتار که ظاهراً در این مجموعه کتاب های نهج البلاغه ای، باید مشترک باشد، اعم از موضوع مقاله ما و یکسره درباره نهج البلاغه و برخی ویژگی های آن است. اما دیباچه حاوی مفهوم شناسی و بیان ضرورت آسیب شناسی دین و دینداری در بیانات امام علی(علیه السلام) است. بخش اول درباره رهزنان دین است که در آن مؤلف به «نفی اکراه و اجبار در دین» پرداخته و خواست الهی را در رویکرد به دین مطرح کرده است.

«بد فهمیدن و نفهمیدن دین» عنوان اصلی بعدی است که خطر و مصادیق بد فهمیدن و نفهمیدن دین در آن مورد بحث قرار گرفته است. ذیل عنوان «تحریف معنوی مفاهیم دینی»، نیز مفهوم تحریف و نمونه هایی از تحریف معنوی از جمله در باب زهد و قضا و قدر، مطرح شده است.

«نارسایی مفاهیم دینی» چهارمین عنوان مهم بعدی است که در ذیل آن آموزه های علوی را نافی نارسایی مفاهیم دینی برشمرده است. عنوان بخش مفصل تر بعدی «تباین دین با ضروریات بشری» است که در آن نمونه هایی از فطریات و ضروریات، بدین ترتیب برشمرده شده: حقیقت جویی، زیبایی دوستی، خلاقیت، خیر اخلاقی، آزادی دوستی و آزادگی، عدالت خواهی و نیازهای طبیعی.

«عدم رعایت تدرّج و تمکّن در هدایت و تربیت»، عنوان بحث بعدی کتاب است که در آن لزوم تدرّج در هدایت و نیز کج فهمی در مراتب دینداری و بررسی شده است.

همچنین «عدم رعایت تسهیل و تیسیر در هدایت و تربیت» عنوان هفتم کتاب را تشکیل می دهد که باز بر نفی سخت گیری و لزوم تسهیل و خطر نفی آن تأکید گردیده است.

«ایجاد تکلف در دین و دینداری» عنوان دیگر از مباحث کتاب است که بر مفهوم تکلف و خطر ایجاد آن متمرکز است.

«تقلید ویرانگر» عنوان نهم است که در آن دو نوع تقلید ستوده و نکوهیده و خطر تقلید ویرانگر برای دین مورد بحث قرار گرفته است.

دهمین عنوان از مباحث کتاب، «عالمان بدعمل یا بی عمل و عالم نمایان» است که به مناسبت آن اهمیت عملکرد متولیان دین و نقش و عملکرد عالم نمایان بررسی شده است.

عنوان یازدهم «استفاده ابزاری از دین» است که در آن مبحث دین در خدمت تمایلات و مطامع و نیز دین در خدمت دنیا مطرح شده است.

عنوان دوازدهم «ناداری و کمبودداری» است که ذیل آن خطر ناداری و... و نفی آن در دین مطرح شده است.

عنوان سیزدهم «خشونت های منتسب به دین» است که نفی خشونت ورزی و خطر خشونت ورزی به نام دین و دینداری بررسی و گوشزد شده است.

عنوان چهاردهم «رفتار خودکامانه از جانب متولیان دین» است که در آن نفی خودکامگی در دین و خطر رفتار خودکامانه از جانب متولیان بررسی شده است.

پانزدهمین و آخرین عنوان از مباحث کتاب «عدم رعایت حقوق مردمان» است که حقوق مداری در دین و خطر نادیده گرفتن حقوق مردمان، در آن مورد بحث قرار گرفته است.

یادآوری می شود که تمامی این عوامل دین گریزی و مباحث فوق بر اساس نهج البلاغه بوده که گاه با آیات قرآن کریم و برخی روایات دیگر همراه شده و توضیح و تبیین یافته است. در پایان هر گفتار نیز پی نوشتها و نشانی نقل قولهای نهج البلاغه و... آمده است. همچنین کتاب دارای نمایه مختصری از اعلام است که در آن پس از نهج البلاغه، بسامد احادیث نبوی چشمگیر است. دیگر اینکه تأثیر دیدگاه های استاد شهید مطهری (در نکات مربوط به نهج البلاغه و آسیب شناسی دینی) به ویژه کتاب علل گرایش به مادیگری در این اثر کاملاً مشهود است و بارها سخنانی از وی نقل شده و یا به آثار ایشان استناد شده است. همچنین پس از نهج البلاغه، بیشترین استناد به سخنان پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) و امام صادق(علیه السلام) هم در کتاب صورت گرفته است.

در پایان نیز نمایه و فهرست بیش از 110 عنوان از منابع و مآخذ کتاب که عمدتاً آثار عربی و روایی است، آورده شده است.

4. «عوامل و ریشه های دین گریزی از منظر قرآن و حدیث»، عنوان کتابی است نوشته علی شکوهی که چاپ پنجم آن در سال 1393 از سوی بوستان کتاب قم در 324 صفحه رقعی عرضه شده است.

این کتاب پس از پیشگفتار در سه فصل سامان یافته است. فصل اول درباره معنا و مفهوم دین است که در آن به پیشینه تاریخی و معانی دین در قرآن پرداخته که طی آن هفت معنا برای واژه دین ذکر شده و با نکات تکمیلی دیگر همراه شده است.

فصل دوم درباره حضور دین در همه عرصه های حیات است که در آن ارزش و اهمیت دین، نمونه هایی از استواری در راه دین و نیز افق دینداری (در عرصه های ازدواج، مسافرت، لباس، دانش، رابطه دوستی و ملاک گزینش بودن آن در گزینش مسئولان) مطرح شده و پیامدهای بی اعتنایی به دین و امور دینی گوشزد شده است.

اما فصل سوم و پایانی که شامل عوامل دین گریزی است طولانی ترین و مهمترین مطالب کتاب را در بردارد (نزدیک به 220 صفحه) که خود دارای 15 عنوان و عامل دین گریزی است و هر یک شامل مطالبی به شرح ذیل است:

1. فقر و ناداری؛ شامل ستیز اسلام با فقر، ارتباط فقر با دین گریزی، نقش امکانات مادی در حیات معنوی و دینداری، سیره امامان در فقرزدایی، نقش زکات در رویکرد به دین و...

2. آلودگی محیط اخلاقی و اجتماعی؛ شامل نقش و تأثیر محیط بر رفتارها و باورها، آندلس نمونه ای گویا و...

3. عملکرد نادرست برخی از عالمان دین؛ شامل تأثیر و نقش عمل، تأثیر شگرف رفتار پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) و ائمه(ع) ...، نکوهش عالمان ظاهرنما و...

4. خشونت؛ شامل صلابت و قاطعیت، آفت خشونت ورزی، نقش خشونت های کلیسا در دین گریزی

5. تبلیغات و عملکرد دشمنان؛ شامل ارائه تصویر نادرست از دین و جعل حدیث

6. دفاع نابخردانه از دین؛ شامل نقش عقلانیت در گرایش به اسلام و لزوم عرضه مطالب خردپسند

7. معرفی نادرست دین؛ شامل تصویر کتاب مقدس از خدا

8. تبیین نارسای مفاهیم دینی؛ شامل نارسایی مفاهیم دینی مسیحیت و تبیین صحیح مفاهیم دینی

9. ناسازگاری با نیازهای طبیعی و فطری بشر؛ شامل دین و نیازهای طبیعی بشر و مبارزه کلیسا با غرایز طبیعی

10. اکراه و اجبار در دین؛ شامل نفی اکراه در تعالیم دینی

11. به کارگیری شیوه های نادرست در تبلیغ؛ شامل لزوم به کارگیری شیوه های صحیح، نقش مبلّغ در گرایش مردم به دین، بهره گیری از شیوه های نوین و تبلیغ غیر مستقیم و ...

12. غفلت از ظرفیت ها و استعدادها در هدایت و تربیت؛ شامل توجه نکردن به ظرفیت ها، استعداد ها و توانایی ها و تفاوت مراتب ایمان، استعداد و ظرفیت انسان ها

13. خصلت های ناپسند؛ شامل 1. هواپرستی 2. حب دنیا یا دنیازدگی 3. تکبر و غرور 4. لجاجت 5. ناآگاهی و جهل و غفلت

14. گناه و گریز از مسؤلیت؛ شامل مباحثی همچون گریز از مسؤلیت و گرایش های انحرافی، نقش گناه ...

15. تقلید و شخصیت گرایی؛ شامل تقلید و شخصیت پرستی و آسیب تقلید برای دین و دین داری

الف) تقلید از منظر قرآن و ب) تقلید و شخصیت گرایی از دیدگاه حدیث و انگیزه های تقلید کورکورانه که خود اقسام زیر را دارد:

1. عدم بلوغ فکری 2. شخصیت زدگی 3. علاقه شدید به نیاکان و پیشینیان 4. گروه گرایی یا تعصب های قومی

و در پایان فهرست های کتاب آمده است. و منابع که در میان آنها استناد به بیش از یکصد آیه و یکصد حدیث (بویژه احادیث پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم)، امام علی(علیه السلام) و سپس امام صادق(علیه السلام)) و نیز استفاده از حدود 150 مأخذ فارسی و عربی چشمگیر است و رویکرد روایی و قرآنی کتاب را نشان می دهد.

در این کتاب اخیر که در موضوع خود به نسبت کاملتر است، استفاده گسترده فراوان از سه اثر یاد شده (در این نوشتار حاضر) بویژه کتاب استاد مطهری و استاد دلشاد تهرانی بخوبی مشهود است اما فقط بر آثار استاد مطهری بویژه علل گرایش به مادیگری تصریح و تأکید شده است.

بخش دوم: کتابشناسی اجمالی