* آرش جمشیدپور

یکی از مسائلِ اخلاقیِ نوظهور مسئلۀ اخلاقِ شبکه های اجتماعی است. پرسش این است که آیا افعال اختیاریِ ما در شبکه های اجتماعی مشمولِ داوریِ اخلاقی قرار می گیرند یا نه. شکّی نیست که برخی رفتارها در شبکه های اجتماعی به سادگی می توانند موضوعِ داوریِ اخلاقی باشند. برای مثال، انتشارِ عامدانۀ اخبار نادرست می تواند مشمولِ داوری اخلاقی باشد. امّا در این نوشتار، موضوعِ بحث من مواردی از خطاهای اخلاقی است که ما معمولاً در تلگرام مرتکب آن ها می شویم و چندان بدان ها توجّه نمی کنیم. من این موارد را در چارچوب مقولاتی طرح می کنم تا دسته بندیِ روشنی از موارد نقض اخلاق فراهم شود.

پیش از ارائۀ مقولاتِ غیراخلاقی در تلگرام، اشاره به این نکته ضروری است که من مطلقاً نمی خواهم به بحثی که در ادامه می یابد جنبۀ حقوقی بدهم. شبکه های اجتماعی در وضعیّت فعلی هم در خطر اضمحلال و سرکوبی اند و من سرِ آن ندارم که با طرحِ این بحث بهانه ای به دست شیفتگان و تشنگانِ ممیّزی بدهم. بحث من فقط در چارچوب اخلاق است و مخاطبانِ سخنم نه ممیّزانِ مجازی که آدمیانِ اخلاقیِ اهل تمیز هستند. هدف من این است که کاربران تلگرامی را قانع کنم که از ارسال برخی مطالب خودداری کنند. با این توضیحات، مواردی از خطاهای اخلاقیِ تلگرامی را در چارچوب چند مقوله طرح می کنم:

1. پیش پاافتادگیِ شر: برخی از ویدیوها و گیف ها شرور و رنج های جهان را به موضوعاتی برای سرگرمی و تفریح بدل می کنند. برای مثال، ویدیویی را می دیدم که در آن عدّه ای می کوشیدند شخصی آتش گرفته را با لگد کردنِ پاهای او خاموش کنند. در زیرِ ویدیو، این «شرح تصویر» (caption) نوشته شده بود: وقتی این شخص رو بردن پیش دکتر، گفت این ده درصد از سوختگی، و نود درصد از کوفتگی مُرده (نقل به مضمون). در واقع، سازنده و فرستندۀ چنین ویدیویی، حادثۀ سوختن و جراحت یا مرگِ یک انسان را بدل به موضوعی برای خنده و سرگرمیِ خود ساخته است. از این دست ویدیوها و گیف ها در فضای تلگرام فراوان است و شکّی نیست که ارسالِ چنین مطالبی اخلاقاً نارواست.

2. یکی از پرکاربردترین ویدیوهای ارسالی در تلگرام مربوط به کودکان است. ویدیوهای بسیاری را می بینیم که در آن کودکان شکلک در می آورند، یا در مقابل ناظم و معلّم حرف های مضحک و خنده دار می زنند و نمونه هایی از این قبیل. گمان می کنم در برخی از این موارد ارسالِ چنین ویدیوهایی می تواند به شخصیّتِ روانی کودکان در آینده آسیب بزند. برای مثال، چند سال پیش کودکی در برنامه ای تلویزیونی کلمه ای تابو را بر زبان آورد و ویدیوی این اتّفاق در سراسر اینترنت پخش شده بود. تصوّر می کنم آن کودکِ خردسال، که اکنون دیگر باید نوجوان شده باشد، امروز از دیدن ویدیوی مربوط به خودش چندان شادمان نشود. بنابراین، در ارسالِ ویدیوهای مربوط به کودکان محتاط تر باشیم.

3. بخشی از ویدیوهای ارسالی به تپق ها و لغرش های کلامی و گاف های مجری های تلویزیونی مربوط می شود. نمونۀ اخیرِ این مطلب مربوط به یکی از مجری های تلویزیونی است که در میانۀ برنامۀ عزاداری، غافل از این که دوربین در حالِ فیلم گرفتن از اوست قهقهه ای سر داد. ارسال ویدیوهایی از این دست که بارِ روشنگرانۀ خاصّی هم ندارند می تواند به زندگیِ کاریِ چنین افرادی لطمه بزند و آن ها را با مشکلاتی مواجه کند. به نظر من، نمی ارزد که به خاطرِ لذّت کوتاه و آنیِ خود، زندگیِ افراد دیگر را در مخاطره قرار دهیم.

4. بخش زیادی از ویدیوهای سرگرم کنندۀ تلگرامی به اتّفاق مضحک و مسخره مربوط است. در ویدیویی واقعی، مردی را می بینیم که موشی در زیرشلوارِ وی رفته است و وی می کوشد با درآوردن و پوشیدۀ دوبارۀ زیرشلوار موش را بیرون کند. من شخصاً گمان نمی کنم بسیاری از افراد مایل باشند که چنین ویدیویی از خودشان در کانال های تلگرامی دست به دست بچرخد. برخی افراد در چنین مواردی استدلال می کنند که چنین فیلم هایی را دوستان و نزدیکان این افراد می گیرند و بنابراین لابد خودِ آن افراد هم با پخش این ویدیوها مشکلی ندارند. امّا این استدلالِ چندان موجّهی نیست. ما نمی توانیم حتّی به شکل ظنّی هم بدانیم که چنین افرادی از پخش ویدیوی مربوط به خودشان راضی اند. در فقدانِ چنین اطمینانی، کار محتاطانه تر آن است که از ارسال چنین ویدیوهایی خودداری کنیم.

5. بخشی از ویدیوهای رایج ویدیوهایی اند که تقطیع شده اند و مخاطبان را در مورد فحوای کلامِ گویندگان به اشتباه می اندازند. برای نمونه، چندی پیش ویدیویی منتشر شده بود که در آن یک روحانی شیعی با مجری تلویزیون دربارۀ پرسش های فقهیِ عجیب و غریب و مضحکی سخن می گفتند. یکی از دوستانِ کنجکاو و خبره به من خبر داد که این ویدیو تقطیع شده است و آن روحانیِ شیعی در واقع پرسش و پاسخ های مضحک و احمقانۀ برخی فقهای وهّابی را نقل می کرد. بنابراین، در ارسال ویدیوهایی این چنین محتاط باشیم و در صورت امکان بکوشیم ویدیوی اصلی را بیابیم.

6. گهگاه در تلگرام خبر فوتِ برخی افراد نقل و سپس تکذیب می شود. چندی پیش خبر آمد که... فوت شده است. هر چند این مورد در قیاسِ با موارد قبلی کمتر غیراخلاقی است، امّا انتشار چنین اخباری چه بسا از نظر درگذشتگانِ فرضی کاری نادرست باشد. بنابراین، در ارسال اخبار فوت شدگان عجله نکنیم!

7. اخبارِ نادرستِ مضحکْ قابلیّتِ عجیبی برای انتشار گسترده دارند. اخیراً خبر نادرست امّا مضحکی در تلگرام می چرخید. یک قاضی در پاکستان شخصی را به خاطرِ خروج بادِ معده اش در مسجد، به اعدام محکوم کرده بود! همان دوست کنجکاوم مرا مطّلع کرد که این خبر کذبِ محض است. البتّه نمونۀ بالا نمونه ای مبالغه آمیز است که آدمی بدون بررسیِ بیشتر هم می تواند به کذبِ آن پی ببرد. امّا اخبار دیگر که اینقدر مضحک و نامعقول نیستند معمولاً پذیرش بیشتری می یابند. مختصر این که در انتشار چنین مطالبی محتاط باشیم.

می توان با تأمّل و جستجوی بیشتر نمونه های دیگری هم طرح کرد، امّا این فهرستِ مختصر می تواند نقطۀ آغاز حسّاسیّتِ اخلاقیِ ما به مطالب ارسالی در تلگرام باشد. از طرف دیگر، وقتی به کاربردهای سودمند و تأثیر عظیم تلگرام بر پیشبردِ ارزش ها و آرمان های اخلاقی ـ سیاسی می اندیشیم، در می یابیم که ارسال مطالبی از نوعِ بالا تا چه حد می تواند تأثیرات مثبتِ تلگرام را محدود کند و حیات اجتماعیِ ما را در مخاطره قرار دهد. دریغ است که این ابزارِ روشنگری، ارتقای آگاهیِ جمعی، بهبودِ وضعیّت فرودستان، نقد اجتماعی، نقد قدرت و... را صرف سرگرمی ها و تفریحاتی مبتذل کنیم که نه تنها فی نفسه ارزش چندانی ندارند، بلکه با اصولِ اخلاقیِ ما هم در تضاداند. جان کلام من این است که اکنون تلگرام می تواند ایفاگرِ چنین نقشی باشد، اگر ما بتوانیم آن را بدل به ابزاری اصلاح گرانه بکنیم؛ اگر بتوانیم شبکه های اجتماعی را بدل به ابزاری برای آفرینشِ جهانی دموکراتیک بکنیم. فراموش نکنیم که تلگرام در دو انتخابات اخیر، در عمومی کردنِ فجایعی مثل وضعیّت گورخواب ها، در رسوا کردن مفسدانِ مالی، در عقب نشاندنِ تشنگانِ قدرت و در پاسخگو کردنِ برخی مسئولان چه نقش پررنگی داشته است. از این روی، باید روش استفادۀ درست، اخلاقی، بهینه، ثمربخش و اصلاح گرانۀ آن را بیاموزیم و بیاموزانیم.

و نهایتاً، سخنی با اهالی تفریح و سرگرمی. در تلگرام مطالب سرگرم کننده ای که منافاتی با اصول اخلاقی ندارند به وفور یافت می شود. ویدیوها و گیف های مربوط به حیوانات بهترین نمونه های مطالبِ سرگرم کننده اند. به جای لذّت بردن از رنج آدمیان، می توان با گیف های سادۀ حیوانات انبساط خاطر یافت!

(نیلوفر)