در قرآن کریم کفر به «تقصیر» و کافر به «مقصّر» پیوند خورده است و آیاتی که در آن بحثی از کفار مطرح شده مقصّر از آنها را بیان فرموده است؛ چرا که عذاب فرد قاصر از منظر عقل قبیح و از نظر شرع ممنوع است؛ به این جهت که ادلّه برائت در همین قرآن کریم آمده است:

﴿وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا﴾؛[1]

و ما هرگز (قومی را) مجازات نخواهیم کرد، مگر آنکه پیامبری مبعوث کنیم (تا حقایق را بیان کند).

﴿لَا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْسًا إِلَّا مَا ءَاتَها﴾؛[2]

خداوند هیچ کس را جز به مقدار توانایی که به او داده تکلیف نمی‌کند.

﴿لَا يُکَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا﴾؛[3]

خداوند هیچ‌کس را جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند.

﴿لِيَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيَى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ﴾؛[4]

تا آنها که گمراه می‌شوند از روی اتمام حجت باشد و آنها که هدایت می‌یابند از روی دلیل روشن باشد.

و روایاتی مانند «حدیث رفع» و «حدیث سعه» که بر برائت شرعی دلالت می‌کنند نیز بر این مطلب گواه‌اند؛ بنابراین ادلّه برائت شرعی از کتاب و سنّت همه حاکی از آن است که مراد از کفار در آیات قرآن مقصّرین آنهاست.

همچنین عقل به حکم قاعده «قبح عقاب بلابیان» عذاب و عقاب کفار قاصر را قبیح می‌داند؛ یعنی به ملازمه عقلیه و از باب قبح عقاب بلابیان می‌فهمیم هر جایی که در قرآن عذاب و کفر کنار هم آمده است، منظور کفر از روی انکار و جحد بعد از علم و شناخت است؛ چرا که قرآن خلاف عقل چیزی را بیان نمی‌کند.

بنابراین اگر عذاب و یا چیزی شبیه آن در قرآن برای کافر آمده است، شامل غیر مسلم قاصر نمی‌شود، بلکه شامل کسی می‌شود که بتوان او را عذاب کرد و آن هم کسی است که می‌داند و پی به حقانیت اسلام برده و در عین حال انکار می‌کند.

اکنون بنگرید به بعضی از آیات قرآن که در آن واژگان «کفر»، «کافر» و برخی مشتقّات آن به کار رفته است و به خوبی در این آیات پیداست که کفری که از روی تقصیر باشد، مراد و منظور بوده و احکامی که بر آن مترتّب شده؛ اعم از عذاب و لعنت و... فقط بر این دسته از کفار حمل می‌شود و اصلاً بسیاری از کارهایی که از کفار در این آیات ذکر شده مربوط به کسانی است که از روی دانایی و با علم و شناخت حق و حقانیت مرتکب آن کارها شده‌اند و جای هیچ شک و شبهه‌ای را باقی نمی‌گذارد که این کفر، کفرِ از روی تقصیر است. کارهایی چون قتل انبیا، انکار بعد از شناخت حق، صدّ عن سبیل الله و... . به عنوان نمونه به این آیات بنگرید:

﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾؛[5]‏

كسانى كه كافر شدند، براى آنان تفاوت نمى‏كند كه آنان را (از عذاب الهى) بترسانى يا نترسانى؛ ايمان نخواهند آورد.

﴿وَ الَّذينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ﴾؛‌[6]

و كسانى كه كافر شدند، و آيات ما را دروغ پنداشتند اهل دوزخند و هميشه در آن خواهند بود.

﴿إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللهِ وَ المَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعينَ﴾؛‌[7]

كسانى كه كافر شدند، و در حالِ كفر از دنيا رفتند، لعنت خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنها خواهد بود!

﴿إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبيلِ اللهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلالاً بَعيداً﴾؛‌[8]

كسانى كه كافر شدند، و (مردم را) از راه خدا بازداشتند، در گمراهى دورى گرفتار شده‏اند.

و نیز بنگرید به آیات 89 و 90 سوره بقره، 3 سوره توبه، 37 و 102 و 140 سوره نساء، 4 سوره یونس.

و به طور کلی می‌توان گفت: هر جایی که خداوند تبارک و تعالی در قرآن وعده عذاب و امثال آن داده است، نوعی تقصیر، جحد و انکار و معاندت و خصومت در آن از طرف کفار نهفته است. وگرنه همان‌طور که در ابتدای همین بحث گذشت به حکم دیگر آیات قرآن و روایت معصومین(ع) که دلالت بر برائت شرعی می‌کرد و به حکم عقل یعنی قاعده «قبح عقاب بلابیان» عذاب جاهلین قاصر قبیح است، و صدور چنین فعلی از حضرت حق جلّ و علا محال است.

-----------

[1]. سوره إسراء، آیه 15.

[2]. سوره طلاق، آیه 7.

[3]. سوره بقره، آیه 286.

[4]. سوره انفال، آیه 42.

[5]. سوره بقره، آیه 6.

[6]. سوره بقره، آیه 39.

[7]. سوره بقره، آیه 161.

[8]. سوره نساء، آیه 167.