«امام خمینی» تنها فقیه‌ایی است که تجربه حکومت دارد، اجرای احکام اسلام در دنیای امروز نیازمند بازنگری در بسیاری از احکام و اجتهاد دوبار منطبق با زمان و مکان است. آیت‌الله خمینی در رویارویی با احکام ثابت و متغیر، تئوری اجتهاد پویا را مطرح کرد تا گره‌گشای مشکلات پیش‌ رو باشد.

ایشان در تذکری به شورای نگهبان قانون اساسی و در نامه به روحانیون در سال 1367 آورده است:

«تذکری پدرانه به اعضای عزیز شورای نگهبان می‌دهم که خودشان قبل از این تذکر، مصلحت نظام را در نظر بگیرند؛ چرا که یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پرآشوب کنونی نقش زمان و مکان در اجتهاد و تصمیم‌گیری‌هاست» (امام خمینی، 1379، ج 21، ص 217).

«این‌جانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی‌دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است، ولی این بدان معنا نیست که فقه اسلام پویا نیست. زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهادند. مسأله‌ای که در قدیم دارای حکمی بوده است، به ظاهر همان مسأله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند» (همان، ص 289).

«علامه طباطبایی» درباره احکام ثابت و متغیر می‌گوید: «مقررات ثابت قوانینی است که در وضع آن‌ها واقعیت انسان، طبیعی در نظر گرفته شده؛ یعنی طبیعت انسانی و نظر به این‌که ساختمان وجودی آن‌ها یکی است و در خواص انسانیت یکی می‌باشد، بدون تردید حوایج و نیازمندی‌های آن‌ها نیز مشترکاً یک طبیعت داشته و مقررات یک‌نواخت لازم دارند.

همان‌طور که انسان یک رشته احکام و مقررات ثابت و پابرجا که به اقتضای نیازمندی‌های ثابت طبیعت و یک‌نواخت او وضع شود، لازم دارد، هم‌چنین به یک رشته مقررات قابل تغییر و تبدیل نیازمند است و هرگز اجتماعی از اجتماعات انسانی، بدون این‌گونه مقررات، حالت ثبات و بقا را به خود نخواهد گرفت» (طباطبایی، 1387، ج 2، ص 39).

آیت‌الله مطهری در تعدادی از آثارش به مسأله اشاره دارد و در کتاب ختم نبوت می‌نویسد: «مسلماً یک قانون جاودانه، اگر بخواهد بر تمام صور زندگی احاطه نماید و راه حل تمام مشکلات را ارائه دهد و هر مشکلی را به صورت خاصی حل نماید، باید از نوعی دینامیسم و تحرک و از نوعی انعطاف بهرمند باشد. خشک و جامد و انعطاف‌پذیر نباشد، اکنون باید ببینیم اسلام با فقط اصل «حلال محمد حلال الی یوم القیامة و حرام محمد حرام الی یوم القیامة» چگونه راه ‌حل‌های مختلف در صور گوناگون زندگی نشان می‌‌دهد، مسلماً باید در سیستم قانون‌گذاری اسلام راز و رمزی نهفته باشد تا بتواند بر این مشکل فایق آید. در منابع ما همه رازها و رمزها روح منطقی اسلام و وابستگی کامل آن به فطرت و طبیعت انسان و اجتماع و جهان است (مطهری، 1354، ص 72 ـ 71).

«آیت‌الله سید محمد باقر صدر» تئوری منطقـهالفراغ را ارائه کرده است. طبیعت متغیر و متطور دسته‌ای از وقایع و نیاز بشر باعث می‌شود که منطقـهالفراغ، تشریع وجود داشته باشد که البته شارع آن را مهمل نگذاشته و بلکه والی موظف است حکم مناسب آن را وضع کند (صدر، 1379، ص 721).