ممکن است بر این نظریه اشکال شود که در این صورت، دیه ضابطه‌مند نیست؛ چنان‌که در کتاب «مجازات‌های اسلامی ‌و حقوق بشر» آمده است: «لکن اشکال مهم این احتمال ضابطه‌مند‌نبودن دیه در آن می‌باشد... و منضبط‌کردن دیه با قطع نظر از روایات مربوطه که ظهور در تشریع اصل دیه و مقدار آن به عنوان حکم شرعی پایدار دارد، مشکل است» (منتظری، 1387، ص 49).

می‌گوییم طبع موضوع متغیر است و اقتضای عدم انضباط دارد؛ چون بخشی از مقدار دیه به لحاظ کارآمدی است و کارآمدی افراد و اعضا و اوصاف متفاوت است و این تفاوت سبب تفاوت دیات می‌شود؛ چنان‌که در وضع کنونی دیات نیز دیه زن به‌خاطر نقش او در کسب مال، نصف مرد است و در برخی روایات بر تأثیر کارآمدی‌ها در تفاوت مقدار دیات تصريح شده است؛ مثلاً در روایت «ابان» آمده است: «لب پایین، چون کارآمدی بیش‌تری دارد، دیه‌اش بیش‌تر از لب بالا است».

«ابان بن تغلب» روایت می‌کند که امام صادق (ع) فرمود: «دیه لب پایین شش هزار درهم و لب بالا چهار هزار درهم است؛ چون لب پایین آب را نگه می‌دارد» (حر عاملی، 1389 ق، ج 19، ص 222؛ کلینی، 1363، ج 7، ص 312).

یعنی با وجود لب پایین، آب در دهان می‌ماند، ولی لب بالا این کارآیی را ندارد، لذا دیه آن کم‌تر است.

یا دیه بیضه چپ بیش‌تر از بیضه راست است؛ زیرا در روایت وارد شده بیضه چپ مؤثر در تولید فرزند است.

«عبدالله بن سنان» از امام صادق (ع) نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «هرچه در بدن انسان زوج باشد، یکی از آن نصف دیه است، مثل دو دست و دو چشم... گفتم: مردی یک بیضه‌اش از بین رفته است. فرمود: اگر بیضه چپ باشد، [دیه کامل یا] دو سوم دیه کامل است. گفتم: چرا؟ شما که فرمودید؛ هرچه در بدن دو تا باشد، دیه‌اش نصف است؟ فرمود: چون فرزند از بیضه چپ متکون می‌شود؛ یعنی کارآیی و تأثیری دارد که بیضه راست ندارد» (همان، ص 213).

و در جایی که تمام کارآیی متوجه یک عضو از اعضای دو جفتی باشد، باز به دیه کامل حکم کرده‌اند؛ چنان‌که امام صادق (ع) در مورد فردی که یک چشم داشته است و همین چشمش نیز توسط فردی دیگر کور شد، فرمود: «دیه کامل را بدهد» (حر عاملی، 1389 ق، ج 19، ص 252).[1]

و در مواردی که چند کارآیی از بین رفته به چند دیه حکم می‌شود؛ چنان‌که در مرفوعه «علی بن ابراهیم» آمده است، از امام علی (ع) در باره مردی پرسش شد که بر فرق سر مرد دیگری کوبید و شخص مضروب مدعی شد که قدرت بینایی و بویایی و تکلمش را از دست داده است. حضرت فرمود: «اگر راست گفته باشد، حق دریافت سه دیه دارد» (همان، ص 279).

از سوی دیگر، اگر عضوی فاقد کارآمدی طبیعی باشد، دیه‌اش کامل نیست؛ چنان‌که «سلیمان بن خالد»، از امام صادق (ع) نقل کرده است که در باره مردی که دست شل مرد دیگری را قطع کرد، فرمود: «یک سوم دیه بر اوست» (همان، ص 253)[2] و این حکم دلیلی جز نقصان کارآیی دست ندارد.

بنابراین، به لحاظ خسارت، دیه یک کودک خردسال مذکر با یک مهندس هوا ـ فضای مرد نمی‌تواند برابر باشد یا دیه همان کودک نمی‌تواند دوبرابر دیه یک زن مهندس هوا فضا باشد؛ گرچه به لحاظ قانون‌گذاری اعم و اغلب ملاحظه شود.

------------

[1]. قال: «فی عین الاعور الدیة کاملة».

[2]. عن ابی عبدالله (ع) فی رجل قطع ید رجل شلاء، قال: «علیه ثلث الدیة».