گفت و گو از: سمیه کریمیان (5)

توضیح

اندیشمندان یکی از ویژگی های نواندیشی فقهی را پویایی وتحول پذيري آن می دانند و معتقدند اگر هر يك از احکام فقهی با بدیهیات عقلي روزگار سازگاری نداشته باشد، اعتبارخود را از دست مي دهد. از جمله افرادی که در زمانه حاضر اندیشه فقهی پویا را دنبال کرده است آیت الله حاج شیخ یوسف صانعی است که توانسته نسل جوان را نیز همراه خود کند و جوانان بتوانند بدون دین گریزی و دین پذیری اجباری، مسایل فقهی را مطابق با تغییر زمانه از زبان یک مجتهد بشنوند. در خصوص نقش شاگرد امام(قدس سرّه) در نهضت خمینی و ویژگی های شخصیتی ایشان با شخصیت های مختلف گفتگو داشته ایم و از آنها خواسته ایم به سه سوال زیر پاسخ دهند:

1. نقش آیت الله صانعی در شکل گیری نهضت امام خمینی(قدس سرّه) را چه می دانید؟

2. نگاه نواندیشی وی در حوادث جامعه را ناشی از چه عاملی می دانید؟

3. ویژگی منحصر به فرد این فقیه نواندیش را در چه زمینه هایی می بینید؟

دکتر محمد کیانوش راد؛ نماینده مجلس ششم

1. آیت الله صانعی از روحانیون به نام بود که در سنین جوانی به درجه اجتهاد رسیده بود و مورد وثوق و تأیید حضرت امام قرار داشت و دقیقاً به همین علت بود که ایشان به عنوان دادستان کل کشور و در مقطعی به عنوان عضو شورای نگهبان فعالیت داشت. آیت الله صانعی در بیان احکام شرعی و سؤالاتی که در حوزه مسایل فقهی مطرح می شد از کسانی بود که در ابتدای انقلاب جزو چهره های مطرح در زمینه مسایل فقهی به شمار می آمد.

2. فقه در گذشته به عنوان یک علم ممتاز در حوزه علمیه، عمدتاً به مسایل شخصی می پرداخت تا به مسایل اجتماعی و حکومتی. تحوّلات مربوط به دوران مشروطه و نگارش کتاب «تنبیه الاُمـّة و تنزیه الملّـة» توسط آیت الله نائینی تا حدّی گستره فقه را به دایره اجتماعی و حکومت رساند. اما به دلیل عدم بازخورد مثبت در میان حوزویان کتاب نائینی از دسترس مردم و حوزه ها خارج شد. آن گونه که گفته شده حتی شخص آیت الله نائینی به جمع آوری کتاب های خود اقدام کرد. تحولات مربوط به انقلاب اسلامی بار دیگر کتاب نائینی را با مقدمه آیت الله طالقانی به میان آورد. اما ظهور انقلاب اسلامی فصل جدیدی از تحوّل گسترده فقه را به لحاظ متدولوژی و هم به لحاظ مضمونی موجب شد. در انقلاب اسلامی فقه از جنبه فردی و محدود خود به حوزه ی گسترده فقه حکومتی و نیز مواجهه با موضوعات متنوّع جدید تغییر کرد. به نظر می آید کارکرد فقه جدید در دوران نوین از جایگاه صرفاً حکومتی تا حدّی خارج شده و فقیهان نواندیش به تأملات جدیدی پیرامون مفاهیمی که امروزه در تقابل با برداشت رسمی است، توجه بیشتری کرده اند. این که مسایل فقهی تنها از جایگاه حکومت نگریسته شود احتمالاً می تواند دچار آفتِ نادیده گرفتن حقوق مردم و تکیه بیشتر بر حقوق دولت و حکومت و قدرت حاکم باشد. این مسأله ای است که همواره در گذشته تاریخی شیعه یکی از انتقادات فقهای شیعی به فقهای غیر شیعی بوده است. انتقادی که از آن به عنوان فقه حکومتی یاد کرده اند. این مسأله زمانی به صورت ملموس تر برای ما روشن خواهد شد که توجه به این نگاه استاد مطهری داشته باشیم که معتقد بودند فقیهی که در روستا زندگی می کند فقهش بوی روستایی و فقیهی که در شهر زندگی می کند فقه او بوی شهری خواهد داد. بدین ترتیب می توان گفت که فقیه حکومتی، فقهش بوی حکومتی و فقیه غیر حکومتی، فقهش بوی غیر حکومتی می دهد و فقیه محصور به زمان و مکان فقهش بوی زمان و مکان خود و فقیهی که فراتر از مکان خود می اندیشد فقهش غیر مکانی خواهد بود. آیت الله صانعی فقیهی است که به فقه جهان نگر می اندیشد. منظور آنکه فقه او صرفاً پاسخگوی نیاز مسلمان ایرانی نیست و فتوای او منطبق با نیازهای انسان معاصر، فارغ از جنس و ملیّت و محدوده جغرافیایی است. صانعی فقیهی است اصلاح طلب، آسان گیر در تکالیف و شجاع در ارائه فتواهای نواندیشانه خود. حضرت آیت الله صانعی به دلیل آنکه هم واقعیت های حکومت را به خوبی درک کرده بود و هم امروز متأسفانه به دلیل نامهربانی ها و ظلم و جفایی که بر ایشان روا رفته است از بیرون حکومت و در کنار مردم می تواند به تبیین فقه شیعی به صورتی جامع الاطراف نظر بیندازد. در حقیقت فقه آیت الله صانعی علاوه بر درک مسایل حکومت و پاسخگویی به آنان از جمله در موضوع انتخاب رئیس حکومت و هم درک حقوق مردم و نیازهای جامعه ای جدید، پیشتاز و مترقّی بوده است. نواندیش امروز که آیت الله صانعی یکی از برجسته ترین مجتهدین این سیره فقهی است با توجه به اصل عدالت و عقلانیّت در فهم دین می تواند راهگشای حل بسیاری از سؤالات و ابهامات نسل نو در جامعه ایران و جامعه جهانی باشد. فقه نواندیش فقهی است که با تکیه بر سنّت و با توجه به اخلاق و حقوق بشر و حق مردم در برابر حکومت میتواند همچنان در جذب جوانان و مردم به سوی فقه تشیّع پیشتاز باشد.

3. مهم ترین ویژگی آیت الله صانعی را در بعد فقهی می توان به نواندیشی ایشان در حل مسایل جدید با تکیه بر سنّت فقهی معهود در حوزه ها دانست. اما از ویژگی های شخصیتی ایشان می توان به مردمی بودن و همراهی با مردم اشاره کرد. شخصیت خاکی و متواضعانه آیت الله صانعی و برخورد سهل و آسان با طبقات مختلف اجتماعی یکی از دلایل عمده محبوبیت وی است. اگرچه از سوی برخی از مجامع به صورت سازمان یافته علیه آیت الله صانعی فعالیت می شود و حتی یکی از نهادهای مهم حوزه علمیه قم صراحتاً به مردم پیشنهاد عدم توجه و تبلیغ از وی را توصیه کرده بود، اما نه تنها چنین شگردی برای تضعیف پایگاه مردمی آیت الله صانعی مؤثر واقع نیفتاد، بلکه بسیاری از مراجع به نام، از جمله آیت الله سیستانی و آیت الله اردبیلی، پس از موضع گیری جامعه مدرسین صراحتاً عنوان کردند که: تقلید از آیت الله صانعی بلامانع است. بدین ترتیب آنچه باعث توجه مردم به وی گردیده را نه در تبلیغات می توان جستجو کرد بلکه باتوجه به ویژگی های شخصیتی که مهم ترین آنها در کنار مردم بودن و موضع گیری در قبال مسایل حسّاس و اساسی سیاسی و اجتماعی ایران و جهان است، می توان یافت. همچنین می توان به نوع فتاوای راه گشا و نواندیشانه ایشان در موضوعاتی چون: موضوعات زنان و برخی از مسایل فقهی دیگر اشاره کرد که فتاوای ایشان در عدم شرط دانستن مرد برای مرجعیت و نیز احکامی چون: موضوع قصاص و تساوی دیه و نیز در مورد ارث و شرایط طلاق یا حرمت خروج زن از منزل بدون اجازه شوهر یا یکسان دانستن دیه مسلمان و غیر مسلمان ذکر کرد. به هر حال نوع نگاه ایشان به مسایل جدید و تلاش جهت پاسخگویی به مسایل موازین سنّتی فقه، راه جدیدی را برای فهم بسیاری از موضوعات متنوّع جدید توسط ایشان گشوده است.

محمود زمانی قمی؛ عضو بنیاد باران

1. بهترین آدرس برای حضور ایشان در انقلاب، جملاتی از امام خمینی (قدس سرّه) در خصوص معرفی آیت الله صانعی است. امام (رحمت الله علیه) می فرمایند: «من آقای صانعی را مثل یک فرزند بزرگ کرده ام. این آقای صانعی وقتی که سال های طولانی در مباحثاتی که ما داشتیم تشریف می آورند، ایشان بالخصوص می آمدند با من صحبت می کردند و من حظ، می بردم از معلومات ایشان و ایشان یک نفر آدم برجسته ای در بین روحانیون است و یک مرد عالمی است». بنابراین باید گفت: آیت الله صانعی از محضر عالمان بزرگی همچون آیت الله العظمی بروجردی و آیت الله العظمی امام خمینی بهره گرفته و شاگرد این بزرگان بوده است. از طرفی ایشان قبل از تبعید امام جزو شاگردان حلقه درس امام خمینی بوده است، یعنی قبل از حادثه 1342. لذا آیت الله صانعی از نظر امام خمینی یک مرد عالم بوده و طبق فرمایش خود امام از معلومات ایشان حظ می بردند. سابقه آیت الله صانعی را در انقلاب و در ارتباط با زعیم بزرگ حوزه و انقلاب به قبل از سال 1342 برمی گردد. زمانی که حضرت امام از کشور تبعید می شوند سوابق آیت الله صانعی نشان می دهد کاملاً با انقلاب و خواست مردم که آزادی از قید استبداد شاهنشاهی بوده، همراهی می کرده و حتی نقل می شده ایشان برای سرکشی به خانواده هایی که در زندان استبداد شاه به سر می بردند می رفتند و به عنوان عالم بیداردل و روشنفکر همراه با خواست مردم و انقلاب در آن روزگاران با امام همراهی داشته است. بعد از انقلاب نیز اعتمادی که حضرت امام به ایشان داشته، هم به عنوان عضو شورای نگهبان قانون اساسی برگزیده و هم به عنوان دادستان کل کشور انتخاب می شوند. ایشان به زودی خود را از مناصب رسمی جدا می کند و با علاقه و عشقی که به ترویج فقه و تقویت حوزه های علمیه داشته رحل اقامت مجدداً به قم برمی گزیند و به عنوان یک فقیه حلقه های درسی خود را تشکیل و توسعه می دهد و شاگردان زیادی در فقه و فقاهت تربیت می کند. امروز عالمان زیادی هستند که از همان حلقه های درسی ایشان بیرون آمدند و در جامعه مشغول امر خطیر دین و دین داری هستند. در کل باید گفت: آیت الله العظمی صانعی هم در فقاهت و هم در ترویج تفکر دینی و نواندیشانه در حوزه امروز یک استوانه بزرگی است که همه ایشان را با این ویژگی می شناسند و در بُعد همراهی با انقلاب و خواست مردم و مبارزه برای استقرار جمهوری اسلامی جزو شخصیت هایی است که هر جا تاریخ انقلاب را بنویسیم بدون تردید نام آیت الله صانعی در لا به لای تاریخ مکتوب انقلاب به چشم می خورد و همه جا نام ایشان می درخشد.

2. امام (رحمت الله علیه) نیز فرموده اند که فقه ما یک فقه پویاست؛ در عین حال که سنّتی است پویاست. اساساً فقه سنّتی ما پویاست. فقه ما شرایط زمان و مکان را در اجتهاد یک اصل، می داند. امام (رحمت الله علیه) فرمودند که: اجتهاد به معنای مصطلح حوزه ها، امروز کافی نیست. فقهای ما در گذشته مبسوط الید نبودند، یعنی در قدرت دستی نداشتند، مسایل و مشکلات قدرت به مراجع مربوط نمی شد اما الان مربوط است. مسایلی مانند دیه، قضاوت و غیره مسایلی است که می توانست دست و پاگیر اندیشه جدید باشد و امام خمینی و تمام کسانی که با امام بزرگ شدند چه در حوزه درسی و سیاسی و فقهی می فهمیدند که باید به گونه ای عمل کنند که امروز اسلام بتواند نیازهای اجتماعی موجود را جوابگو باشد. یکی از مواردی که در دیدگاه و فکر آیت الله صانعی جایگاه بزرگی دارد بحث عدالت خداوند است. یعنی همه چیز در حوزه عدل پروردگار معنا می شود. بنابراین، ما باید دنبال شیوه هایی باشیم که به عدالت پروردگار لطمه ای نخورد. البته نه باز و بی معنا و بی هدف، بلکه با ابزار و امکانات درست فقهی به جایی برسیم که بتوانیم از عدالت خداوند دفاع کنیم و روش هایی اعمال کنیم که به این عدالت لطمه نزند.

1. آقای صانعی نیز مانند دیگر عالمان و شاگردان امام در پیروزی انقلاب نقش داشتند، اما اگر بخواهیم نقش برجسته تری را مطرح کنیم نیاز به بررسی تاریخی دارد که من در این زمینه اطلاعات کافی ندارم. آنچه مسلّم است این است که وی یکی از شاگردان برجسته امام هستند که حوزه درسی امام را به خصوص در عرصه فقه کاملاً تسلط دارند و از شاگردان عمیق و دقیق امام خمینی(قدس سرّه) بودند.

2. وقتی خود امام خمینی را با دیگر مراجع مقایسه کنیم، نگاهی که ایشان نسبت به دین، حوزه فقه و مسایلی که حول و حوش دین بود با نگاه دیگران متفاوت بود. امام یک درک صحیح و مبتنی بر زمان نسبت به دین و نسبت به باورهای اسلامی داشتند. وقتی دیدگاه های خود امام را بررسی کنید می بینید که دقیقاً قرائتی که امام از دین عرضه کرده، قرائتی است که توان اداره انسان را در عرصه های مختلف دارد و شاید به خاطر همان قرائت بود که امام موفق شد چنین انقلاب بزرگی را در عرصه ایران و تحوّلی را در عرصه جهان اسلام، ایجاد کند. در واقع هنر امام (رضوان الله علیه) این بود که تمام خواسته هایی که انسانِ پایان قرن بیستم در درون خود طلب می کرد، از آزادی گرفته تا عدالت اجتماعی و برخورداری انسان از حقوق شهروندی، امام تمام خواسته های انسان را از پایگاه دین و دیانت دفاع کرد و انقلاب را در چارچوب باور و اعتقاد دینی مطرح کرد و این نشان دهنده این موضوع بود که امام قرائت دیگری را برخلاف دیگر بزرگان و مراجع ، که همه آنها نگاه و نظرشان محترم بود، اما در واقع نگاه امام کاملاً متفاوت بود و طبیعی بود که شاگردان امام نیز متفاوت باشند. شاگردان امام از شهید بهشتی و شهید مطهری گرفته تا آیت الله منتظری و نیز آیت الله صانعی نگاه کنید، متوجه می شوید که این نگاه روشنگرانه ای که نسبت به دین و شریعت و فقه به عنوان بخشی از دین، وجود داشت در نگاه استاد خود می دیدند. بسیاری از نقطه نظرات فقهی مختص خود امام است؛ مثلاً عناصر زمان، مکان و مصالح عامه و موضوعات دیگر در واقع هنر امام بود که با این نگاه فقه را همگون و همراه و همساز با زندگی انسانی می کرد. در نتیجه شاگردان ایشان از جمله آیت الله صانعی با این نگاه، به اسلام نگاه می کنند، چرا که معتقدند اسلام دینی است که پاسخگوی نیازهای انسان است، وقتی پاسخگوی نیازهای انسان بود در درون و متن خود با اجتهاد می تواند نیازهای روز انسان را برآورده کند. این مسأله نیازمند نگاه اخلاقی، انسانی و اجتماعی نسبت به دین است.

1. آیت الله صانعی از عالمان پیشتاز و از چهر ه های فاضل و خوش فکر حوزه علمیه بودند که با نگرش های انقلابی و ضرورت مبارزه با استبداد رژیم گذشته هم در قالب شاگرد و هم در قالب همراه، در کنار امام بودند و همراه با مبارزات انقلاب امام را همراهی و یاری می کردند. وی از وفادارترین و نزدیکترین یاران امام واز شخصیت هایی بود که مورد وثوق و اعتماد امام(قدس سرّه) بود. مسئولیت هایی که امام بعد از انقلاب در حوزه قضایی به ایشان واگذار کردند نشانه اعتماد عمیق امام به ایشان بود. به نظر می رسد بعد از شخصیت های تراز اولی مانند آیت الله منتظری، مرحوم دکتر بهشتی و شهید مطهری، آیت الله العظمی صانعی نیز در شمار یاران برجسته و وفادار به امام بود که هم مورد وثوق امام بود و هم همراه و هم باور امام خمینی برای مبارزه با رژیم شاهنشاهی بود.

2. کسانی که با امام همراه بودند و تحت تأثیر اندیشه های امام (رحمت الله علیه) بودند عمدتاً شخصیت های این گونه ای هستند. امام علاوه بر اینکه فقه سنّتی و جواهری را قبول داشتند و روی آن تأکید می کردند، به پویایی فقه هم توجه ویژه داشتند. معتقد بودند که مجتهد باید به دو عنصر زمان و مکان مسلّط، باشد؛ علاوه بر تسلّط بر منابع فقه، باید بر عصر و زمان و مکانی که زندگی می کند تسلّط داشته باشد و در واقع زمان و مکان شناس باشد. در واقع امام فقهی را مطرح می کرد که کارکرد و تأثیرگذاری آن در توان پاسخگویی به نیازهای روز بود. کسانی که در مسیر اندیشه امام بودند و تحت تأثیر اندیشه های فقهی امام بودند دقیقاً در این مسیر قرار می گرفتند. آیت الله صانعی نیز یک عالم روشنفکر و فقیه خوش فکری است که همیشه به نوگرایی و تحوّل نو در فقه شیعه اعتقاد دارد. ایشان معتقد است: فقهی که بتواند پاسخگوی نیازهای جامعه باشد می تواند یک فقه پویا و پایدار باشد. شرط موفقیّت و بسط و گسترش دین و فقه اسلامی و شیعی در استمرار و توان پاسخگویی آن به نیازهای روز است. این باور به اجتهاد در زمان و مکان و پاسخگویی به نوآوری و پاسخ های نوین، زمینه ی بالندگی و رشد و خلاقیّت بیشتر را در این دسته از فقها به وجود آورد که آیت الله صانعی نیز در عداد و در شمار فقیهان فرزانه ای است که با روشنفکری دینی، نسبتی آشنا دارد. در واقع باید ایشان را از فقهای نواندیش و فقه او را فقه پویا تلقّی کرد.

3. آنچه که در خصوص آیت الله صانعی می توان گفت زهد ایشان است. یعنی علی رغم اینکه از رهبران انقلاب بوده و دارای مسئولیت های بسیار برجسته و مهمی در زمان امام بودند، همچنان جزو فقهای ساده زیست هستند. و دارای زیست ساده و زندگی منزّه به لحاظ مالی هستند. در کنار برخی عالمانی که می شناسیم که از فرصت های ویژه ای در حوزه های اقتصادی استفاده کردند، آیت الله صانعی از این ویژگی مبرّا بودند و هیچ گاه سعی نکردند که با استفاده از امتیازات ویژه اقتصادی، زندگی شان را اداره کنند. حوزه درسی ایشان از جنبه های اقتصادی کاملاً منزّه است و این زهد و ساده زیستی ایشان موجب شده ایشان جزو فقهای اخلاق گرا و ساده زیست به حساب آیند و جزو مراجع اخلاقی هستند. به دلیل تواضع و فروتنی و زندگی بی پیرایه ای که ایشان دارند در کنار اجتهاد پویا، نشان موفقیّت و محبوبیّت ایشان در جامعه است.

دکتر صادق زیباکلام؛ تحلیلگر مسایل سیاسی

1. آقای صانعی نسبت به رژیم شاه موضع گیری داشتند و جزو معدود روحانیون و مدرسین حوزه بودند که به عنوان مخالف و منتقد رژیم شاه از همان ابتدا شناخته می شدند.

2. از نگاه نواندیشی ایشان تنها چیزی که دیده ام صحبت های ایشان است که هر از گاهی درباره برابری زن و مرد و در مورد حجاب و در مورد یک سری از مسایل دیدگاه هایشان با دیدگاه های سنّتی و محافظه کارانه ای که برخی از آقایان دیگر دارند، متفاوت است.

علی شکوری راد؛ نماینده مجلس ششم و عضو جبهه مشارکت اسلامی

1. من ایشان را آن موقع نمی شناختم و خبر ندارم.

2. آن چیزی که می توانم اظهار نظر کنم شهامت ایشان است، برای اینکه دریافت های جدید خود را از موضوعات فقهی ابراز کنند. خیلی از مجتهدان و مراجع نظرات جدید دارند که به دلیل اینکه نگران تبعات ابراز آن هستند، ابراز نمی کنند و بیشتر در حوزه های عملیه مطرح می شود و در سطح جامعه ابراز نمی شود. ایشان این شهامت را دارند که نظراتشان را ابراز کنند. از این حیث به نظر می آید وجه متفاوتی دارند. وقتی نظرات متناسب با مقتضیات زمان مطرح شود نسل جوان که با زمان تطبیق دارند طبیعتاّ از این موضوع استقبال می کنند.

3. ساده زیستی ایشان و عدم دلبستگی به قدرت برای ایشان، ویژگی ایجاد کرده که این قدرت، لزوماً قدرت حکومتی نیست. ایشان نسبت به این موضوع دلبستگی نشان ندادند که بخواهند موقعیت خود را تقویت کنند. بیشتر تسلیم حق بودند و بر این اساس حرکت کردند و چندان به حواشی مسایل توجه نکردند و به اصل موضوعات توجه کردند.

لطف الله میثمی؛ صاحب امتیاز دو ماهنامه چشم انداز ایران

1. ایشان شاگرد مورد توجه امام بودند، به طوری که اگر ایشان نظری می دادند امام بسیار روی آن توجه می کردند و یکی از شارحین دیدگاه امام هم بودند. آیت الله صانعی معتقد بودند: باید روند امام خمینی(قدس سرّه) را دنبال کرد، یعنی اگر بخواهیم فقه امام را دنبال کنیم ایشان را باید از 15 خرداد 1342 تا زمان وفاتشان و در این روند نگاه کنیم. بنابراین ایشان تنها کسی بود که امام را در یک روند بررسی می کرد و معتقد بود که از 15 خرداد به بعد، وجه فقه اجتماعی امام قوی تر می شد و وجه فقه فردی کم رنگ تر. یعنی به آیات اجتماعی قرآن بیشتر توجه می کردند، تا اینکه در سال 1366 دیدگاه هایشان را تئوریزه کردند و (احکام اجتماعی قرآن هفده برابر احکام فردی قرآن است) آقای صانعی در سال 1366 نیز یکی از شارحین دیدگاه امام بودند و در کنار آیت الله منتظری از شارحین دیدگاه امام (رحمت الله علیه) بودند. نگاه اجتماعی ایشان دو مؤلّفه داشت؛ اولویت احکام اجتماعی بر احکام فردی و محدود نبودن ولایت به چند قضیه جزئی.

2. اگر کسی به مبانی قرآن آشنا باشد و نیز دیدگاه های روند حرکتی امام را دنبال کند به همین نواندیشی می رسد. در نظر گرفتن نقش زمان و مکان و در نظر گرفتن تابعیّت احکام از موضوعات موجب شده است که ایشان به این نوآوری ها برسد.

3. آشیخ محمدحسن عالم نجف آبادی در اصفهان مورد علاقه و معلّم اخلاق آیت الله صانعی بودند و از ایشان تأثیر زیادی گرفته اند. آیت الله صانعی دلسوز مردم هستند و به قرآن توجه زیادی دارند و امیدواریم خدا به ایشان طول عمر و سلامتی و عاقبت به خیری عطا کند.