مي دانيم که از نظر فلسفي و کلامي کافران و به عبارت ديگر غير مسلمانان به دو بخش «قاصر» و «مقصر» تقسيم مي شوند. قاصران که به بيان حضرت امام خميني(قدس سرّه) شامل اکثريت قاطع کفار مي شود، در اعتقاد و اعمال خود معذور هستند و از اين نظر نه تنها نمي توان آنان را به صرف اعتقاد و اعمال برخاسته از آن، اهل جهنم شمرد بلکه به بيان آيت الله شهيد مطهري، نيکان آنان اهل بهشت هستند. اما از نگاه شرعي که به تمايزات اعتباري و فقهي ميان مسلمان و غير مسلمان در مسايل و احکام مختلف نظر دارد، فقهاي ما يا فرقي ميان انواع کفر نديده اند و يا فرق را با ملاک «اهل کتاب» يا «اهل ذمه» بودن و نبودن ديده اند. به عنوان مثال در بحث حکم غيبت کردن، فرقي ميان انواع غير مسلمان نگذاشته اند و در حکم طهارت و نجاست، اگر فرقي گذاشته اند به اهل کتاب بودن و نبودن وابسته ديده اند.

اما يکي از مباني کلي فقهي حضرت آيت الله صانعي که خاستگاه اجتهادي فتاواي متعددي از ايشان در تنظيم مناسبات انساني ميان مسلمانان و غير مسلمانان به شمار مي رود، اين است که غير مسلمين نه تنها از نظر کلامي و فلسفي به دو بخش قاصر و مقصر تقسيم مي شوند بلکه با همين ملاک بايد از نگاه فقهي و شرعي نيز آنان را به دو بخش تقسيم کرد:

1. «کافر معاند» که قرآن کريم با تعبير (و جَحَدُوا بها و استَيقَنَتها انفُسُهم ظلماً و عتوّاً) [33] به آنان اشاره کرده است و آنان را کساني شمرده که در عين شناخت دروني آيات حق، از سر ستم و سرکشي، آن را انکار مي کنند؛ نيز مقصّراني که در شناخت حق به رغم امکان و توانايي کوتاهي مي کنند؛

2. «غير مسلمان معذور»، اعم از اهل کتاب و غير اهل کتاب. اينان گرچه مسلمان نيستند اما نبايد آنان را کافر شمرد. کافر کسي است که دانسته، حق را ناديده مي گيرد و پنهان مي سازد. به بيان شهيد آيت الله مطهري نسبت ميان «اسلام» و «کفر» نسبت «تضادّ» است نه «تباين». از اين رو چنين نيست که هر کسي مسلمان نبود کافر است، بلکه در صنف سومي قرار مي گيرد که حضرت آيت الله صانعي از آن به «غير مسلمان» نام مي برند. و از همين منظر است که ايشان در مسايلي مانند حکم نجاست و پاکي، حرمت نبش قبر، دادن زکات فطره، ذبح شرعي، ازدواج، ولايت بر فرزند، ارث، کفايت و عدم کفايت آزادي برده نامسلمان و حتي تکليف کفار به احکام شرعي (فروع دين)، ميان اين دو دسته فرق مي گذارند و نه مسلمان و غير مسلمان يا کافر اهل کتاب و غير اهل کتاب. استاد معظم، حتي «کافر حربي» را کساني مي دانند که با مسلمانان به دليل مسلمان بودن آنان در حال جنگ هستند و نه هر جنگي. چنان که ايشان تحقق ارتداد را به صرف شک يا برگشت اعتقادي شخص نمي دانند، بلکه در نگاه ايشان کسي مرتد است و احکام آن بر وي جاري مي شود که ارتداد او در واقع به بي احترامي و هتک و تکذيب پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و متهم ساختن مسلمانان برگردد يا اهانت به مقدسات جامعه اسلامي مانند ـ نعوذ بالله ـ سوزاندن قرآن کريم باشد. ايشان در برشماري شرايط شاهد نيز صرف وثاقت و اعتدال را کافي ديده و «ايمان» و حتي «اسلام» را نيز شرط ندانسته اند.