همان گونه كه اشاره گرديد، سيره و تجربه فقهاى سلف، در كنار قرآن و سنت، مورد التفات فقيهان اعصار مختلف بوده است.

اجتهاد و استنباط مسايل و مباحث فقهى، بدون طرح آراء و نظريات فقيهان پيشين نيست و هميشه يك فقيه در دروس خارج خود به نقد و بررسى آراى مختلف عنايت ويژه دارد.

رسول خدا فرمود:

رُبّ حامل فقه إلى من هو أفقه منه.[1]

چه بسيار كسانى كه فقه را به فقيه برتر از خود (افقه) منتقل مى كنند.

بر پايه اين سخن پيامبر(صلى الله عليه وآله)، تفاوت آرا و دستيابى به فتاواى صائب، امرى طبيعى است و يكى از مصاديق گشوده بودن باب اجتهاد به شمار مى رود .

تكريم تلاش فقيهان پيشين در حفظ ميراث فقهى، بدان معنا نيست كه آنان را در همه برداشت ها صائب بدانيم; وگرنه مى بايد اجتهاد در غيرِ مسائل مستحدثه بى ثمر باشد، بلكه تكريم و ستايش بزرگان به اين معنا است كه آنها توانسته اند با نبوغ فكرى خود، به مسائل جديد و پاسخ هاى نو دسترسى پيدا كنند و راه را براى ديگر مجتهدان و فقها باز بگذارند.

صاحب جواهر (رضوان الله تعالى عليه) نيز در اثناء بحث قضاء صلوات در مبحث استدلال بر مضايقه ضمن بيان فضل متأخرين بر متقدمين به اين مطلب اشاره دارد:

و يكفيهم في الفضل أنهم علموا ما عند المتقدمين و زادوا عليهم بما عندهم، و أعلم الناس من يجمع علمه و علم غيره.

و لقد أجاد المجلسي طاب ثراه فيما حكي عنه في أحكام صلاة الجمعة من البحار حيث قال: «و أىّ فرق بين عمل الشهيد الثاني و من تأخر عنه و عمل الشيخ و من تأخر عنه إلى زمان الشهيد الثاني حيث يعتبر أقوال أولئك و لا يعتبر أقوال هؤلاء، مع أنه لاريب أن هؤلاء أدق فهماً وأذكى ذهناً و أكثر تتبعاً منهم، و نرى أفكارهم أقرب إلى الصواب في أكثر الأبواب» إلى آخره.[2]

فقه كهن تشيع، با قدمت بيش از هزار سال، باعث خلاقيت هاى بشرى، حتى در حوزه هاى غير فقهى بوده و راه را براى ابتكارات جديد باز كرده است. در اين رابطه نكته مهمى كه مى توان به آن اشاره كرد، بحث شهرت فقيهان در برداشت است. اين شهرت مى تواند قرينه در فهم باشد، ولى هيچگاه دليل بر آن نيست، لذا اگر دليلى بر خلاف آن اقامه شد، بايد از رأى مشهور دست كشيد و به مقتضاى دليل، عمل كرد. «شهرت قدما» نيز كه فقيهان بزرگى چون آية اللّه بروجردى(رحمه الله) بر آن تأكيد مىورزيدند، در دريافت و انتقال درست حديث است; يعنى آن جا كه حديثى در متون روايى يافت نشود، شهرت قدمايى در «اصول متلقّات (اصل هاى منقول از معصوم)» حكم حديث را پيدا مى كند كه البته در فهم آن، بايد اجتهاد كرد و برداشت از آن بايد طبق موازين اجتهادى باشد.

--------------------------------------------------------------------------------

[1]. الكافى، ج 1، ص 43 (ح 1).

[2]. جواهر الكلام، ج 13، ص 82، مبحث استدلال بر مضايقه و رد آن.