حجت الاسلام والمسلمین محمدتقی فاضل میبدی در نشست بررسی سلوک علمی آیت الله العظمی صانعی در پژوهشکده اندیشه دینی_معاصر

یکی از چیزهایی که در حوزه خیلی مهم است مفهوم سازی است، من تصورم این است که پاره ای از اصطلاحات توسط بزرگان در این 50-60 سال اخیر در حوزه خلق شده است اما از جهت معنا خیلی ردیابی نشده است.

مرحوم علامه طباطبایی، در کتاب «درس هایی از اسلام» که به همت آقای مرحوم خسروشاهی منتشر شده است، اصطلاح احکام ثابت و متغیر را مطرح می کند، بحث زیبایی است تنها کسی که آن بحث را در کتاب اخلاقش دنبال کرد مرحوم شهید مطهری بود.

مفهوم دومی که ساخته شد مفهوم «عنصر زمان و مکان» مرحوم امام بود، به نظر بنده اگر آن اصطلاح یا مفهوم سازی که ایشان راجع به احکام اسلامی کرد و دخالت و تاثیر دو عنصر زمان و مکان را مطرح کرد، اگر واقعا خوب به آن توجه می شد خیلی از مشکلات فقهی ما امروز حل می شد. ولی این مفهوم سازی هم مظلوم واقع شد و کمتر کسی به آن توجه کرد و دنبال نشد.

سومین مفهومی را مرحوم آیت الله منتظری در کتاب مجازات های اسلامی اش مطرح کرد، جزاییات حقوق کیفری اسلام را از این که مبنایش غیبی و آسمانی باشد نضعیف می کند و می گوید این ها مبناهای عقلایی دارد و هیچ کدام ملاک های غیبی ندارد.

چهارمین اصطلاح «مفهوم فقه و زندگی» بود که توسط آیت الله صانعی مطرح شد، نمی دانم این اصطلاح برای خود ایشان بود یا از کسی گرفته بود، فقه و زندگی واژه ی قشنگی است، یعنی باید به گونه ای فقه را قرائت و تفسیر کنیم که بتواند با زندگی بشر امروز پیوند بخورد.

یکی از دغدغه های آیت الله صانعی این بود که حکم فقهی باید عادلانه باشد یعنی معیار و مبنای عدالت در اجتهاد و استنباط باید رعایت شود. به نظرم خیلی عجیب است آن واژۀ مکرر قرآنی آن اصطلاح بسیار پراهمیت قرآنی قسط و عدل که متاسفانه در فقه در بحث صلاة جماعت و در شرایط قاضی خلاصه شده است،
خیلی جاهای دیگر فقه، بحث عدالت غایب است، ولی ایشان تلاش می کرد که سایۀ عدالت بر احکام فقهی گسترش پیدا کند و فقه و حکم فقهی در تضاد با عدالت و احکام عادلانه نباشد.

دوم این که سایۀ عقل را ایشان می خواست بر احکام فقهی گسترش بدهد، من می گویم به اقناع عقلایی و عقلانی توجه جدی داشت.
اگر یک حکم فقهی در این روزگار نتواند برای جامعه بشریت و نسل امروز اقناع عقلانی و عقلایی داشته باشد نمی تواند نفوذی داشته باشد، حالا شاید درست هم باشد ولی نباید الان در این روزگار عقل ستیز باشد.

مرحوم آیت الله صانعی تلاش داشت که احکامی که استنباط میکند در تضاد با عقل نباشد.

مساله دیگر اخلاقیات است، یادم است در یک مورد از ایشان راجع به ازدواج زن مسلمان با مرد غیر مسلمان سوال کردم ایشان گفت به نظرم اشکال ندارد و استدلال خوبی هم داشت گفت شما نگاه کنید در قرآن می گوید بین زن و مرد باید مودت و رحمت و سکینه حاکم باشد حالا اگر یک زن مسلمان با مرد مسلمان ازدواج کند ولی در این زندگی مودت و رحمت نباشد این خلاف فلسفۀ قرآنی است ولی اگر یک زن مسلمان با مرد غیر مسلمان ازدواج کند در آن مودت و رحمت و تسکونوا باشد چرا باید مشکلی باشد، زیرا با مفاد آیه سازگار است.

ایشان سر مسالۀ تعدد زوجات گفت باید نگاه کرد دید معروف است یا نه، یعنی عرف است یا نه؟ اگر در جامعه ای تعدد زوجات معروف نباشد و عرف پسند نباشد، این اشکال پیدا می کند و به حرف مرحوم علامه طباطبایی در قرآن که و عاشروهن بالمعروف، استدلال می کرد، در ذیل آن آیه می گوید در بحث خانواده در 12 مورد کلمۀ معروف آمده که شما اگر در زندگی تان بر خلاف معروف باشد آن درست نیست، واژۀ معروف یعنی عرفی بودن در مسالۀ خانواده مورد تاکید و اصرار ایشان بود.

چهارمین معیار کارآمدی حکم بود، اگر امروز یک حکمی از حدیثی استخراج کنید سند حدیث درست، دلالت واضح اما کارآمد نباشد این به چه درد می خورد؟
مرحوم آیت الله صانعی این بحث را مطرح می کرد بغیر از سند و دلالت، حدیث باید کارآمدی هم داشته باشد، اگر شما در این روزگار یک حکم فقهی را بیان کنید ولی در یک عرف جامعه ای کارآمد نباشد، آن حکم به نظر من کمیتش لنگ است.