فقیه نواندیش
مروری بر کارنامه شصت ساله تلاش علمی- پژوهشی آیت الله صانعی
رضا احمدی
مقدمه:
آیت الله یوسف صانعی در سال ۱۳۲۵ به راهنمایی پدر خویش وارد حوزه علمیه اصفهان شد. سپس طی دوره مقدماتی در سال ۱۳۳۰ به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد. در قم با مشکلات معیشتی همراه بود و بنا بر نقل ایشان گاهی چند ماه غذای سیر نمی خورد. عشق، شوق و جدیت به تحصیل هر مانعی را از سر راه برمی داشت.
در سال ۱۳۳۵ دروس سطح را به اتمام رسانید و در امتحانات سطوح عالی، رتبه اول را احراز کرد و مورد تشویق آیت الله العظمی بروجردی قرار گرفت. ایشان در درس آیات بروجردی، خمینی، محقق داماد و منتظری شرکت داشت. آیت الله صانعی همراه با تحصیل تدریس می کرد. در سال ۱۳۵۴ در ۳۸ سالگی تدریس درس خارج فقه را نیز آغاز کرد.
زمزمه های تحول روش تحقیق در علوم دینی از دهه 20 آغاز شد. در سالهای انتهایی به دهه 40 و حضور باشکوه و پرثمر عصر مرجعیت آیت الله سید محمد حسین بروجردی، در حوزه که تازه از عصر پهلوی اول رسته بود راه تازه ای فراروی نسل تربیت یافته قرار گرفت.
مکتب اجتهادی قم
یوسف صانعی دانش آموخته مکتب بروجردی و خمینی بود. تحول در شیوه تفقه و اجتهاد معطوف به بهره گیری از ساز و کارهای جدید برای فهم صحیح نص بر اساس مقتضیات زمان، مکان، مصلحت، واقعیت های زندگی عصر جدید است. وجود مسائل و نهادهای برآمده از عصر جدید باعث شد تا موضوعات و احکام و مسائل قدیم فقه دیگر پاسخگوی عصر جدید نباشد. برای دستیابی پاسخ های نو باید روش های جدیدی برای بررسی احکام فقهی انتخاب شود و کیست که نداد با مردم امروز به زبان دیروز نمی توان سخن گفت. هر علمی که نتواند در بستر زمان خود بازسازی و روزآمد شود، دچار فرسودگی و مرگ تدریجی خواهد شد. توسعه هر علم به دو صورت آشکار می شود: نخست، خروجی آن دانش در تأثیرگذاری مثبت بر جامعه نمایان خواهد شد؛ و دوم، خروجی های آن دانش به مصلحت جامعه، باعث وحدت و همبستگی و توانمندی شود. به روزرسانی علم فقه منوط به بهره گیری از عقل جمعی، نگاه تخصصی به فقه و عبور از مطالعات عمومی و اجتهاد پویا تنها راه مواجهه با چالش های پیش روی و کارآمد ساختن فقه در دوران پرتلاطم معاصر است.
شصت سال تدریس و تحقیق
«اَلْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَیهِ اللَّوَابِس»؛1 هوش فوق العاده و حافظه قوی و علاقه زائدالوصف به دانستن موجب شد با ورود به هر جلسه ای، بحث و گفت و گوی علمی را شروع کند. در جوانی به درجه اجتهاد رسید. ایشان در مدرسه حقانی که کانون نظام نو آموزشی در حوزه علمیه قم بود و زیر نظر آیت الله بهشتی و قدوسی اداره می شد و برای تهیه استاد بسیار حساس بودند، درس خارج فقه خود را آغاز کرد. صانعی جوان ترین استاد در حوزه قم بود که درس خارج تدریس می کرد. طی شصت سال تدریس صدها طلبه در حوزه علمیه قم بر درس استاد حاضر و از دانش وی بهره بردند.
مبانی اجتهادی
آیت الله صانعی از تربیت یافتگان مکتب اجتهادی قم است. مهمترین دغدغه مکتب قم بازنگری و بازخوانی و بازپژوهی موضوعات با استفاده از ادله در منابع فقهی و پای فشردن بر استمرار اجتهاد، نه بازخوانی و نه تقلید از گذشتگان است. ایشان دارای مبانی اجتهادی خاص به خود بود:
1. تکیه بر منطق قرآنی: در استنباط نه فقط بر یک یا چند آیه و اگر آیه درباره موضوع وجود نداشته باشد، دلیل بر فقدان نص نیست، بلکه منطق قرآن مبانی استدلال ایشان بود.
2. توجه به عقل به عنوان یک دلیل: نگاه ابزاری به عقل نداشت، بلکه خود عقل را دلیل می دانست.
3. لحاظ نمودن اصل عدالت، انصاف، دین سهل و... در استنباطات فقهی و هر آنچه را منافی عدالت باشد نمی توان پذیرفت.
4. توجه اساسی به کرامت انسان: همه انسان ها قابل تکریم هستند.
5. لحاظ نمودن مبانی حقوق بشری در مطالعات و افتاء.
حیات علمی و فقهی
الف) پیش از پیروزی انقلاب اسلامی: این دوره از سال 1332 تا 1357 است. در این دوره آیت الله صانعی در پی فهم و ممارست در تدریس قرار داشت.
ب) دوره گذار در مناصب اجرایی: آیت الله صانعی در حوزه به طرفداری از امام شهرت داشت. با توجه به نزدیکی ایشان به رهبر انقلاب، در اسفند ۱۳۵۸ با فرمان ایشان به عضویت شورای نگهبان منصوب شد و تا دی ۱۳۶۱ در این مسئولیت بود. صانعی از دیماه ۱۳۶۱ تا تیرماه ۱۳۶۴، دادستان کل کشور بود. در اولین دوره مجلس خبرگان رهبری حضور داشت و چندین سال امام جمعه شهر قم بود. عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام و نمایندگی امام در شورای عالی بازسازی مناطق جنگی از دیگر مسئولیت های او بود.
در این برش تاریخی ایشان در پی محک زدن آموزه های علمی و حوزوی خود بود که آیا این آموزه های می تواند پاسخگوی نیازهای حقوقی، سیاسی و اجرایی جامعه اسلامی باشد؟ در زمان حضور در شورای نگهبان دریافته بود بعضی از روش ها و برداشت های فقهی مانع تدوین قوانین مورد نیاز جامعه امروز است و باید با بارگیری از پتانسیل اجتهاد آن گره ها را باز کرد و در نظام قانون گذاری، عدالت و دستاوردهای حقوقی بشر و کرامت انسان مبانی قانون گذاری شود. دوره حضور چهارساله در دستگاه قضائی و دادستانی با معضلات و نارسایی و به روز نبودن قوانین موجود چون دیه، قصاص، قوانین مربوط به زنان در دستگاه قضا واقف شد.
ج- دیدگاه فقهی نو: پس از کنارهگیری از دادستانی و بازگشت به قم، تدریس را با جدیت بیشتر آغاز کرد. نسلی از نیروهای طرفدار انقلاب بر درس ایشان حاضر شدند؛ نسلی که با گفتمان و دیدگاه فقهی نو تربیت شد. در این دوره فرصت مناسبی برای بازپژوهی در آرای گذشته فراهم آمد. این دوره عصر پویایی حیات علمی معظم له بود.
ویژگی عمده این دوره
1. نگاه پویا به فقه: ایشان از ظرفیت های موجود در فقه آگاه بود. بدین خاطر حاضر به تسلیم نبود و در تلاش بود تا نارسایی های موجود را مرتفع سازد.
2. فقه کاربردی: انطباق فقه و شرایط روز به گونه ای که فقه گره گشای مسائل جامعه باشد، نه سد و سنگی بر پای جامعه. ایشان واقف بود اگر انطباق صورت نگیرد، دین گریزی بر جامعه سکه رایج خواهد شد. بدین خاطر «فقه و زندگی» را تدوین کردند.
3. شجاعت علمی: کمتر فقیهی در عصر ما وجود دارد که آرای خلاف مشهور خود را منتشر سازد. مخالفت با آرای مشهور در حوزه بسیار مشکل است. ایشان با جرئت و شجاعت علمی توانست در فضای سخت، آرای جدیدی در زمینه های مختلف بیان کند. هزینه ها و فشارها را به جان خرید، ولی موفق شد دانش فقه را در این دوره وارد مرحله جدید کنند.
4. تابوشکنی: فتوا دادن برخلاف مشهور، بازگشت به سنت اجتهادی سلف است.
نمونه های متعدی وجود داردکه معظم له با فتوای خود تابوشکنی کردند. در زمانی که ایشان دادستان کل بود پیشنهاد تعیین قاضی زن نمود و فتوا دادند «قرار گرفتن زنان در جایگاه قضاوت منافاتی با احکام مذهبی ندارد».
5. اقنای نخبگانی: ایشان همیشه سعی داشت پاسخ های مناسب به مسائل دینی بدهد که نخبگان را اقنا کند و در مقابل سؤال ها و انتقادها رویکرد اقنایی داشت. وی بر این باور بود نمی شود با زبان گذشتگان برای نسل امروز سخن گفت و همینطور که سبک زندگی تغییر یافته است قوانینی که برای این زندگی وجود دارد، باید تغییر یابد؛ قانون گذشته دیگر جواب نمی دهد.
6. کرامت انسان: همه انسان ها به دلیل انسان بودن و در ذات خود حرمت و کرامت دارند و از ارزش و حقوق انسانی برخوردارند. هیچ کسی نمی تواند بر اساس اعتقادات خویش، مجوز تعرض به حقوق دیگران و تصرف در شئون مادی، معنوی فردی یا اجتماعی آنان داشته باشد. از این رو آیت الله صانعی تأکید دارند جان و مال و عرض و آبرو و آزادی و حقوق انسانی همه انسان ها باید مصون بماند و استثنائات نیز که پیامد عوامل عارضی و بیرونی است؛ ویژه دست های خاص نیست و اعتقادات در آن نقشی ندارد. به عنوان نمونه همانگونه که غیبت کردن و بدگویی نسبت به شیعه جایز نیست، درباره دیگران، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، جایز نیست.
نگاه متفاوت ایشان به انسان و جامعه، موجب شکل گیری منظومه فکری معظم له بود. بر اساس این منظومه فکری به اموری چون مسائل فرهنگی، سیاسی و اجتماعی می نگریست. در این منظومه فکری «انسان» بماهو انسان، ارزش و احترام عالیه است، پس همه انسان ها بی توجه به مذهب و دین، دارای حقوقی نقض ناپذیرند و نمی توان با توجیهات شرعی و فقهی حقوق آن ها را سلب کرد.
7. نگاه حقوق بشری: بارها در سخنان و گفته های خویش اهمیت مسئله حقوق بشر در تأمین امنیت مردم و استقرار نظام سیاسی مطلوب را در ایران یادآور شده اند. این موضع فقه شیعه نیست که برداشت ها از اسلام به گونه ای پیش رود که منافی حقوق بشر نباشد؛ یعنی استنباط احکام شریعت بر این اساس نباشد که نکت های ناقض حقوق انسان و مؤید تبعیض و نابرابری میان انسان ها بر اساس مذهب، نژاد و جنسیت را در دل داشته باشد. مسئله این است که «اسلام» چیزی جز احیای حقوق انسان نیست و در بطن احکام دینی یا به بیان رساتر در بطن قرآن و سنت، اصل بر کرامت و برابری انسان ها ست. از اینرو اگر احکام اسلام را با توجه به متن قرآن و سنت و سیره پیامبر و امامان شیعه تفسیر کنیم، مطمئناً آنچه منافی عدالت، عقلانیت و حقوق انسان است از آیینه احکام دینی زدوده خواهد شد، سره از ناسره تمیز داده شده و احادیث باطل و جعلی که مبنای استنباط بسیاری احکام ناعادلانه و غیرانسانی بوده است به کناری نهاده می شود. مبنای نظریات حقوقی آیت الله صانعی در مقام یک فقیه شیعی، در باب حقوق زنان و مسئله حقوق بشر جاری شده است.
8. توجه به آموزه های عقلی: بهره جستن از دستاوردهای عقلی و عقلایی در اجتهاد، یک اصل به شمار می رود و آنچه به صورت روشن از ایشان سراغ داریم این است که دستاورد هیچ اجتهادی نمی تواند ناسازگار با حکم قطعی عقلی باشد. مخالفت با بنا و ارتکاز عقلا (شعور ناخودآگاه نسبت به معلوماتی است که به عمق ذهن عقلا رسوخ کرده است، مانند احترام و به انسان ها ، تکریم کتاب های آسمانی) بسیار دشوار است.
9. در دین تنگنایی نیست: «وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ»2(سوره حج آیه ۷۸)؛ آیت الله صانعی این قاعده را مبنایی برای فتوا قرار داده بود.
10. سهولت در شریعت: بر اساس این روایت «ولکن بَعَثَنی بالحنیفیة السهله السمحه»؛3 ایشان به قاعده سهولت، در استنباطات خود تمسک داشت.
11. توجه به قاعده عدالت و انصاف در استنباط.
12. محوریت اصل تقدم حقوق مردم و جامعه.
میراث علمی
کارنامه به جای مانده این استاد بزرگ فقه شیعه با حضوری پیشتازانه و صف شکنانه در عرصه فتوا توانسته است شیوه های نو در استنباط برای آیندگان باز نماید تا همیشه در آرای گذشتگان اجتهاد نشود. ایشان بر اساس شریعت «سمه و سهله» حکم می کرد و از تصلب های سختگیرانه بی مورد دوری می جست؛ زیرا نگاه تصلب گرایانه موجود موجب خروج از جرگه دینداران می شود و ضربه بزرگی بر پیکر جامعه اسلامی و اهل ایمان خواهد بود. آیت الله صانعی بعضی از راه های نرفته را پیمود، ولی راه های بسیاری مانده که باید شاگردان مکتب اجتهادی فقیه نواندیش بپیمایند.
دستاوردهای علمی و پژوهشی فقیه نواندیش میراث گرانبهایی برای حوزه های علمیه و پژوهشگران و جامعه اسلامی است. بیش از شصت مورد از فتاوای نواندیشانه آیت الله صانعی به اختصار در ذیل می آید. این به فتاوا سه دسته تقسیم می شود.
الف- درباره زنان
1. دختران در سیزده سالگی به تکلیف می رسند.
2. در مرجعیت دینی، مرد بودن شرط نیست.
3. در قاضی بودن مرد شرط نیست.
4. مرد بودن در هیچیک از مناصب حکومتی شرط نمی باشد.
5. تساوی مرد و زن در قصاص نفس و اعضا.
6. زن و مرد در دیه مساوی هستند.
7. با نبودن پدر مادر ولایت دارد، ولایت او بر پدربزرگ مقدم است.
8. زن از تمام اموال شوهر ارث می برد.
9. در موارد متعارف، خروج زن از منزل بدون اجازه شوهر اشکالی ندارد.
10. هیچ دلیلی بر مستحب بودن تعدد زواج وجود ندارد.
11. زن در صورت نبودن وارث دیگر، تمام اموال شوهر را به ارث می برد.
12. نذر زن در مسائل شخصی و مالی مربوط به خود، نیاز به اجازه شوهر ندارد.
13. زن اگر مهریه خود را ببخشد و تقاضای طلاق کند، بر مرد واجب است او را طلاق دهد.
14. ازدواج موقت در موارد خاص جایز است.
15. حرمت استمتاع از زوجه صغیره.
16. عدم تفاوت زن سیده و غیرسیده در سن یائسگی.
17. سقط جنین تا چهارماهگی با وجود حرج و مشقت غیر قابل تحمل، حرام نیست.
18. شهادت زنان مثل مردان صحیح است.
19. شهادت زنان در رویت هلال قابل قبول است.
20. اجازه شوهر برای روزه لازم نیست.
21. امامت جمعه و جماعت برای زنان جایز است.
22. زن می توانند امام جماعت مردان هم باشد.
23. عدم جمع سادات (در تعدد زوجات بین سادات و غیر سادات تفاوتی وجود ندارد).
24. قصاص با شهادت زنان هم اثبات می شود.
25. فرقی در قصاص زن و مرد در قتل فرزند نیست.
26. شرط رجلیت در قسامه وجود ندارد.
27. زن از اعیان و عرصه ارث میبرد.
28. کودک همسری حرام است.
29. نفی حرمت دائم بین زوجین.
30. مادر مثل پدر، در قتل فرزند قصاص نمی شود.
31. مرد نمی تواند همسر زانی خود را بکشد.
32. کاشتن ناخن حرام نیست.
ب- غیرمسلمانان
همه انسان ها به دلیل انسان بودن ذاتاً محترم هستند و از همه حقوق انسانی و اجتماعی برخوردارند. نمی توان کسی را بنا بر اعتقاداتش از حقوق انسانی، اساسی و اجتماعی محروم کرد.
1. تساوی زن و مرد مسلمان و غیرمسلمان در قصاص نفس و اعضا.
2. تساوی دیه زن و مرد مسلمان و غیرمسلمان در دیه نفس و اعضا.
3. غیرمسلمان همانند مسلمان از مسلمان ارث می برد.
4. جان و مال غیرمسلمان همانند مسلمان محترم است.
5. چرم های وارداتی از کشورهای غیرمسلمان پاک است.
6. ازدواج (دائم و موقت) با غیرمسلمان جایز است.
7. ذبایح اهل کتاب حلال است.
8. قسم کافر قبول است.
ج- عمومی
1. حقوق معنوی مانند حق التالیف، حق الطبع و... محترم است.
2. موسیقی هایی که محتوی باطل نداشته باشد، حرام نیست.
3. مجسمه سازی حرام نمی باشد.
4. نقاشی حرام نمی باشد.
5. حرمت ربا مختص به ربای استهلاکی است و نه ربای استنتاجی.
6. محرمیت فرزندخوانده برای پدرخوانده و مادرخوانده.
7. غسل های واجب و مستحب از وضو کفایت می کند.
8. بول و فضله پرندگان نجس نمی باشد.
9. ازاله عین نجاست به جز در موارد استثناء از مطهرات است.
10. آب فاضلاب هایی که رنگ و بوی و مزه آن ها بر اثر نجاست تغییر کرده، بر فرض زوال تغییر پاک می باشد.
11. ریش تراشیدن حرام نمی باشد.
12. سقط جنین تا چهارماهگی با وجود حرج و مشقت غیرقابل تحمل، حرام نیست.
13. روش های جلوگیری از فرزندآوری حرام نمی باشد.
14. جانبازان و معلولانی که می توانند بایستند، می توانند امام جماعت شوند و کراهتی ندارد.
15. مغرب همان غروب عرفی است که استتار قرص می باشد و ذهاب حمره مشرقیه شرط نمی باشد.
16. بازی با آلات قمار بدون برد و باخت حرام نمی باشد.
17. کفر، کافر کسی است که با عناد سعی در ضربه زدن دارد.
18. ایمان در شهادت شرط نمی باشد.
19. ارتداد خروج از دین جرم نیست بلکه سخره و توطئه جرم است.
20. در ماه های (رجب، ذی القعده، ذی الحجه و محرم) حرام دیه تغلیظ نمی شود.
21. ولد الزنا قبل البلوغ هم دیه دارد.
22. صید دریایی حلال است.
23. اجتهاد در قاضی شرط نیست.
24. نگهداری کتاب های ضاله حرام نمی باشد.
آیت الله صانعی تا پایان عمر بر مواضع اصولی خود استوار بود و از تهدیدها، توهی نها، حسادت ها و جفاها نهراسید. این فقیه نواندیش و آزاده، سرانجام در صبح ۲۲ شهریور 1399 چشم از جهان فروبست و کارنامه ای درخشان از دانش پژوهی، اسلام خواهی، ستایش آزادی و عدالت و معنویت، دفاع از حقوق مردم، مردم دوستی و صفا و صمیمیت از خود برجای گذاشت.▪
=================
پی نوشت:
1. شبهات به عالمی که زمانه خود را بشناسد هجوم نمی آورد (اصول کافی، ج 1: 27).
2. خداوند در دین تنگنایی قرار نداده است.
3. اصول کافی، ج ۵: ۴۹۴.
منابع:
صانعی، یوسف، التعلیقه علی تحریرالوسیله، ج 1 و 2، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.
صانعی، یوسف، مجمع المسائل استفتائات، ج 1، 2 و 3، انتشارات میثم تمار، قم، 1388.
صانعی، یوسف، حاشیه بر عروه الوثقی، انتشارات مؤسسه فقه الثقلین، 1389.
صانعی، یوسف، مجموعه یازده جلدی فقه زندگی، مؤسسه فقه الثقلین قم.
--- استفتائات قضائی، ج 1 و 2، انتشارات میثم تمار، 1387.
--- رساله عملیه، انتشارات میثم تمار، 1387.
--- احکام بانوان، مؤسسه فقه الثقلین، 1387.
--- آیینه نظر، جمعی از نویسندگان، «آیت الله العظمی صانعی از نگاه دیگران»، مؤسسه فرهنگی - هنری فقها لثقلین، 1394
انعکاس
خدمات پایگاه
اندیشه
