* عمادالدین باقی

دیه هم یک موضوع جامعه شناختی است، هم تاریخی و نیز یک موضوع فقهی ـ مذهبی و یک موضوع حقوق بشری. در این مقاله به دیه از منظر حقوق بشری پرداخته می شود. نگارنده سال هاست با الهام از واپسین نظریه ها و اجتهادات استاد عالیقدر و فقیه بی بدیل حضرت آیت الله منتظری، اصطلاح فقه حقوق بشر را برای تمایز با فقه رایج پیشین به کار می برد. فقه حقوق بشری آن است که شالوده اصلی اش بر کرامت انسان به ماهو انسان است در برابر فقه تقلیل گرا که کرامت انسان را به مؤمنان فرو کاسته و در واقع مبتنی بر کرامت مؤمنان است نه کرامت انسان و به عبارت دیگر «غیر مومن» را انسان نمی شناسد.

نگارنده تعمد دارد اصطلاح فقه سنتی را به کار نبرد زیرا این اصطلاح واجد نوعی ارزشداوری و اغواگر است و از سویی فقیه عالیقدر نیز یک فقیه سنتی بود لذا مرجح آن است که «فقه رایج پیشین» یا «فقه تقلیل گرا» را در برابر فقه حقوق بشر به کار ببریم.

فقه حقوق بشر یعنی فقهی که رکن رکین آن کرامت انسان بماهو انسان است و مبنا و معیار حاکم بر احکام فقهی را تشکیل می دهد و کرامت «انسان به ماهو انسان» مبنای درون دینی دارد و باید کل فقه سنتی بر پایه آن دگرگون و بازآفرینی شود. استاد ما فرمودند: «ما مطلب را مطرح كرديم و تتبع آن را به فضلا وامى گذاريم» یا: «من تقاضا دارم كه چون فرصت تتبع پيدا نكردم اين سؤال كه انسان كرامت ذاتى دارد يا نه را تتبّع كنند».

حضرت آیت الله صانعی نیز با اجتهاد نوینی درباره برابری دیه زن و مرد و مسلمان و غیر مسلمان راه بازنگری را گشوده اند و چون در کتابچه مستقلی منتشر شده حاجتی به تکرار نیست و طالبان را بدان ارجاع می دهم.

با التفات به اینکه دیه، انتقاداتی را در میان برخی حقوقدانان و فعالان حقوق بشری برانگیخته و آن را مصداق تجارت جان و انسان تلقی کرده اند، مقاله «دیه در فقه حقوق بشر» ضمن آسیب شناسی دیه و پرداختن به 1. ابهام در ماهیت؛ 2. دیه های نجومی؛ 3. اخاذی در پوشش دیه؛ 4. نارسایی های قوانین موجود در ایران، به این پرسش ها می پردازد که براستی دیه چیست؟ آیا تنافری با حقوق بشر دارد؟ ماهیت آن مجازات است یا جریمه؟ اگر در شمار مجازات ها است آیا از نوع مجازات های ناقض کرامت انسان است؟ در این گفتار از مطالعات کتابخانه ای و تاملات و نیز تجارب عملی، توأمان بهره گرفته شده است.