* رضا احمدی (پژوهشگر)

معرفی:

آیت‌الله سید مصطفی ‌محقق ‌داماد (احمد آبادی‌)، فرزند آیت‌الله ‌سید محمد داماد، متولد قم، ۱۳۲۴. در شهر قم ‌به ‌دنیا آمد.

وی‌ علوم ‌دینی ‌را نزد استادان ‌بزرگ ‌حوزه ‌‌علمیه ‌قم ‌فرا گرفت ‌و علاوه ‌بر آن ‌در دانشگاه ‌تهران ‌به‌تحصیل‌ حقوق ‌و فلسفه‌‌ اسلامی ‌پرداخت ‌و به ‌اخذ درجه ‌فوق ‌لیسانس ‌در هر دو رشته ‌نائل ‌شد. وی‌، مطالعه ‌و تحصیل ‌در رشته ‌حقوق ‌را پی‌گرفت ‌و از دانشگاه ‌لوون ‌بروکسل ‌درجه ‌‌دکترا دریافت ‌کرد. پس ‌از استقرار نظام ‌جمهوری ‌اسلامی ‌در سمت‌های ‌گوناگون ‌اجرائی‌، قضایی ‌و فرهنگی ‌انجام ‌وظیفه ‌کرده ‌است‌. از جمله ‌مدت‏ها ریاست ‌سازمان ‌بازرسی ‌کل ‌کشور را عهده‌دار بود.

در کارنامه شغلی وی، ریاست‌ گروه ‌حقوق ‌دانشگاه‌، ریاست‌ گروه ‌علوم ‌و معارف ‌اسلامی ‌فرهنگستان ‌علوم ‌ایران‌، ریاست‌ گروه ‌حقوق ‌سازمان ‌مطالعه ‌و تدوین ‌کتاب‌های ‌علوم‌انسانی ‌دانشگاه‌ها، عضو هیئت‌داوران ‌خبرگان ‌بدون ‌مدرک‌، عضو شورای ‌علمی ‌مرکز دایره‌المعارف ‌بزرگ ‌اسلامی‌، سردبیر فصلنامه ‌فرهنگستان ‌علوم ‌و... به‌چشم می‌خورد و جوایز علمی بسیاری کسب کرد.

وی عضو پیوسته فرهنگستان و استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی است و به‌ زبان‌های ‌عربی‌، انگلیسی ‌و فارسی تسلط دارد.

دکتر محقق داماد نزدیک به 50 عنوان کتاب و مقاله علمی در رشته‌های ‌فلسفه‌، دین، فقه ‌و حقوق به رشته تحریر در آورده است.

نهاد اجتهاد

استاد آیت‌الله مصطفی محقق داماد بر این بارو است که اجتهاد نهاد مقدّسی است که وجود آن توجیه‏گر و ادامه خاتمیّت نبوی است. بدون اجتهاد مسأله خاتمیّت با مشکل کلامی جدی روبرو خواهد شد. اجتهاد ملکه‌ای است که انسان را توانمند می‌سازد تا متون و صحف الهی را بفهمد. به حکم آیه «لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُون» تنها افراد مطهّر و تربیت‏یافتگان پاک دامن‏ هستند که قابلیت تفسیر متون مقدّس را دارند. از سویی امتیاز فقه شیعی به این است که درمواجهه با حوادث واقعه در نخواهد ماند.

مجتهد، متخصصی مسئول است که وظیفه خود می­داند که تکالیف شرعیّه مردم را استنباط کرده و در اختیار آنها قرار دهد. مجتهدان در هر عصر مواجه با شرایط خاصی هستند که باید در استنباطات خود ملاحظه نمایند.

آیت‌الله محقق داماد می‌گوید: استنباط بالا کشیدن آب از اعماق چاه است، یعنی هر خبری را نباید عمل کرد. در اخبار، استنباط و در قرآن، تدبّر لازم است. «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها» تدبّر در قرآن و استنباط در اخبار، دو بال اجتهاد شیعی هستند. فقیه و مجتهد باید بداند این روایت برای چیست؟ برای کجاست؟ و چرا اصلاً صادر شده و برای چه صادر شده است؟

شرایط ویژه عصرما

ویژگی‌های مهم عصری که در آن قرار داریم به قرار زیر هستند:

1. عصر انفجار اطلاعات است، هیچ موضوع و مسئله و پاسخی محرمانه نخواهد ماند و بلافاصله منتشرخواهد شد.

2. وجود هنجارهای نو؛ امروز در جهانی زندگی می‏کنیم که هنجارهای جدیدی در آن مورد قبول است که آن را در کنار متون مقدس یا به به جای آن قرار می­دهند. مع الأسف امروزه در نگاه برخی، اعلامیه جهانی حقوق بشر جای کتاب‏های آسمانی را گرفته است.

3. حاکمیت فقها: بنابر قانون اساسی جمهوری اسلامی، بیش از ده منصب کلیدی در حکومت ایران در اختیار فقهاست. به این امید که این کشور بر پایه فقاهت اداره شود. مناصبی که نیاز به اجتهاد دارند عبارتند از: رهبری، ریاست قوه قضائیه، دادستان کل، رئیس دیوان عالی کشور، شش فقیه شورای نگهبان و وزیر اطلاعات.

مسئولیت ما

ایشان در این قسمت بحث، به بایدها و نبايدها پرداخت: ما باید بتوانیم مسئولیت مهم خود را به انجام رسانیم و مشکلات مردم را حل کرده و پاسخگوی کوله‏باری از تعهّد و تکلیف که امروز بر عهده مجتهدان نهاده شده است باشیم تا متهم به ناتوانی و ناکارآمدی نشده و از قافله جهانی منزوی نشویم. بنابراین این وظیفه ماست تا:

1) استمرار اصل اجتهاد: اجتهاد روش دقیق و تجربه شده‌ای است که از قابلیت­های زیادی برخوردار است. باید براین اصل اصرار ورزیده و از اجتهاد دست برنداریم.

2) رعایت سنت­های اجتهاد: اجتهاد دارای ضوابط و اصولی است که مجتهد ملزم به رعایت آن است.

شیخ انصاری به درس صاحب جواهر می­رفت و از آن استاد بهره­های علمی فراوانی برد. ولی آنگاه که بر کرسی درس می‌نشیند، با تمام احترامی که برای صاحب جواهر قائل بود، در کتاب مکاسب، روش و آرای صاحب جواهر در بحث متاجر را مورد نقد و بررسی قرار می­دهد. شیخ با رعایت اصول و قواعد اجتهاد توانست دستاوردهای بزرگی در اصول و فقه از خود به یادگار بگذارد. استاد محقق داماد، ابتکار مهم شیخ در اصول را یادآور می‌شود و می‌گوید: مسأله «ورود» و «حکومت» از ابداعات شیخ انصاری است.

از دیگر ابداعات شیخ انصاری در مبحث ولایت بر صبی، این است که به ولایت فقیه می‏رسد. شیخ این موضوع را چندین بار مورد بحث و ارزیابی قرار داده و به نتیجه‌ای شبیه مباحث جان لاک و منتسکیو در تفکیک قوا در قرن هیجدهم می‌رسد. این اصول به شرح ذیل هستند:

1) اصل عدم ولایت احدٌ علی احد؛

2) تقسیم ولایت به ولایت قضا، ولایت افتاء و ولایت اجرا، این شبیه همان تفکیک قوای منتسکیو است.

آیت‌الله محقق داماد به آسیب تحدید اجتهاد نیز اشاره‌ای داشت که: در اجتهاد باید دقت کنیم که مقلّد نباشیم، به قول شیخ طوسی که در اول مبسوط دارند: «هؤلاء مقلّدة»؛ مقلّدند.

ایشان با اشاره به گفته مرحوم آیت‌الله منتظری (رحمـهالله علیه) یادآور شدند: فراموش نمی‏کنم که روزی فرمودند یک‏دهم یا یک‏صدم ـ تردید از من است ـ نوآوری‏های علامه حلّی را اگر ما داشتیم، امروز مرجعیت هیچ مشکلی نداشت.

پانصد اثر از علامه حلی که از فقهای مکتب حلّه است به جای مانده که برخی آنها هنوز مخطوط هسند و چاپ نشده‌اند. اینها فقهای بزرگ ما هستند که سنت اجتهاد را زنده نگهداشتند.

انتقاد به یک رویکرد

یکی از منابع اجتهادی ما خبر واحد است که پس از شیخ طوسی به شکلی حجت یافته است؛

به ‏راحتی به وسیله یک خبر می‌توان عموم کتاب را تخصیص و اطلاق کتاب را تقیید ‏زد در حالی‌که که مبنای حجیت خبر واحد، بنای عقلاست.

استاد محقق داماد، این رویکرد به خبر واحد را مورد نقد قرار می‌دهد که آیا عقلای امروز با یک خبر واحد، آن اصل بدیهی حقوق بشری را زیر پا می‏گذارند؟ یا با یک خبر واحد، بردگی را تجویز می‏کنند؟

در گذشته حوزه علمیه قم گرچه در زیر سایه سیاه فقر قرار داشت ولی روح دانش، تحقیق و پژوهش در همه زمینه‌ها از ادبیات عرب، فلسفه، کلام، فقه و اصول، تفسیر و اخلاق انسانی به چشم می‌خورد.

بیانات عالمانه استاد آیت‌الله سید مصطفی محقق داماد دارای موضوعات متنوع تحقیقی بود که دسته‌ای از آن به شرح ذیل می‌باشد:

· مکتب فقهی قم؛

· اجتهاد نهادی مقدّس؛

· افتا در عصر جدید؛

· اعلامیه جهانی حقوق بشر برای بشر امروز؛

· مناصب مجتهدین در ایران امروز؛

· سه ویژگی عصر ما: انفجار اطلاعات؛ 2: اصول و موازین حقوق انسانی و جهانی؛ 3: مسؤولیّت مدیریت اجرائی کشور؛

· در عصر جدید چگونه باید فتوا داد؛

· روش اجتهادی شیخ انصاری؛

· ابداعاتی از شیخ انصاری که قابل مقایسه با نظریه جان‏لاک است؛

· اصل عدم ولایت احد علی احد، در آرای شیخ انصاری؛

· تقسیم ولایت به ولایت قضا، ولایت افتاء و ولایت اجرا، و اصل تفکیک قوا؛

· نوآوری‏های علامه حلّی در فقه؛

· مکتب حلّه؛

· آیا عقلای امروز با یک خبر واحد، فتوا می‌دهند؟

· با یک خبر واحد می‌توان بردگی را تجویز نمود؟

· نکاح با رضیعه و صغیره؛

· عدم بکارگیری عقلانیت در برخی برداشت‌های فقهی؛

· نظام آموزشی حوزه‌های علمیه در قبل و بعد از انقلاب.